Αυτή τη φορά θα αναφερθώ σε μια πανάρχαια έννοια, γνωστή από την αρχαία Ελλάδα, όπου και πρωτοεμφανίστηκε, η οποία μου τράβηξε πρώτη απ'όλες το ενδιαφέρον(μαζί με εκείνη της ουσίας), την έννοια του μέτρου. Πολλοί αρχαίοι
διαννοούμενοι, όπως ο Αριστοτέλης, και πολλά αρχαία γνωμικά, όπως το
<<μέτρον άριστον>>, καταδεικνύουν την αξία της σπουδαίας
αυτής αρετής, η οποία τόσο λείπει από τη σημερινή Ελλάδα και τον
σημερινό κόσμο γενικότερα. Και είναι, πιστεύω, μαζί με την απουσία
παιδείας, για την οποία έχει γίνει ήδη λόγος, βασικό αίτιο της συντριπτικής πλειονότητας των
προβλημάτων του κόσμου σήμερα. Άλλωστε η απουσία του μέτρου σχετίζεται
άμεσα με την απουσία παιδείας, όπως θα επιχειρήσω να εξηγήσω στη
συνέχεια.
Το πρώτο βέβαια που χρειάζεται να γίνει είναι να οριστεί η έννοια του μέτρου. Μέτρο θα μπορούσε να πει κανείς ότι είναι η τέχνη της ισορροπίας ανάμεσα σε δύο άκρα: το άκρο της υπερβολής και το άκρο της έλλειψης. Είναι το μέσο σημείο, στο οποίο συναντώνται, σε επαρκή βαθμό, τα θετικά στοιχεία των δύο άλλων(υπερβολής-έλλειψης) και απουσιάζουν, σε επαρκή βαθμό, τα αρνητικά. Ίσως η έννοια αυτή να γίνει πιο κατανοητή μέσω ενός παραδείγματος. Μπορεί λοιπόν κάποιος να αθλείται όλη μέρα(υπερβολή),όσο είναι ξύπνιος, και κάποιος άλλος να μην αθλείται καθόλου(έλλειψη). Τα θετικά στοιχεία που θα αποκομίσει ο πρώτος θα είναι ένα όμορφο και γυμνασμένο σώμα και πολύ καλές επιδόσεις στις αθλητικές του δραστηριότητες. Τα θετικά στοιχεία για το δεύτερο θα είναι ότι δε θα κουράζεται και θα μπορεί να αφιερώνει περισσότερο χρόνο στη ψυχαγωγία(μπορεί βέβαια κάποιος να πει ότι κι ο αθλητισμός μπορεί να είναι τρόπος ψυχαγωγίας για τον πρώτο, δύσκολο όμως να μη βαρεθεί κάποιος αν ασχολείται συνεχώς με μια δραστηριότητα) και γενικά σε άλλα πράγματα. Υπάρχουν βέβαια κι αρνητικά στοιχεία, και για τους δύο. Το βασικό είναι ότι, και των δύο, τα σώματα θα αρρωστήσουν. Του πρώτου,λόγω της εξάντλησης που θα του προκαλέσει η συνεχής άθληση, θα καταρρεύσει και του δεύτερου,λόγω του ότι δεν αθλείται καθόλου, θα ατροφήσει και θα εξασθενήσει. Επίσης ο πρώτος δε θα έχει χρόνο να ψυχαγωγηθεί και θα μισήσει τελικά τον αθλητισμό, ακόμα κι αν αρχικά του άρεσε, για το λόγο που ανέφερα, κι ο δεύτερος θα αποκτήσει πιθανότατα ένα σώμα που, εκτός από άρρωστο, θα είναι κι άσχημο(πχ θα είναι παχύ).
Είναι λοιπόν αρκετά εμφανές ότι τόσο η υπερβολή, όσο κι η έλλειψη, έχουν αρκετά βλαβερές(το πόσο ακριβώς εξαρτάται από το μέγεθός τους) συνέπειες για τον άνθρωπο. Ας εξετάσουμε όμως και μια τρίτη περίπτωση, αυτή της μέσης οδού. Ας πάρουμε ως παράδειγμα κι έναν τρίτο άνθρωπο, ο οποίος αθλείται 2-3 ώρες κάθε μέρα. Ο άνθρωπος αυτός βέβαια δε θα έχει ούτε τόσο γυμνασμένο και δυνατό σώμα όσο ο πρώτος, ούτε θα είναι τόσο ξεκούραστος κι ελεύθερος να κάνει ό,τι θέλει, απαλλαγμένος από οποιαδήποτε δραστηριότητα, όπως ο δεύτερος. Θα είναι όμως αρκετά γυμνασμένος, όσο χρειάζεται, για να είναι το σώμα του υγιές, δυνατό κι όμορφο, κι αρκετά ξεκούραστος κι ελεύθερος, ώστε να μπορεί να ασχολείται και με άλλες, διασκεδαστικές για εκείνον, δραστηριότητες, ενώ δε θα φτάσει και στο σημείο που θα φτάσει κάποια στιγμή ο πρώτος, να μισήσει τον αθλητισμό και να τον δει σαν <<αναγκαίο κακό>>. Βλέπουμε λοιπόν ότι ο τρίτος άνθρωπος θα απολαμβάνει σε έναν αρκετά μεγάλο βαθμό τα προνόμια των δύο άλλων, χωρίς όμως να υποφέρει τόσο από τα αρνητικά που θα υφίστανται αυτοί, καθώς ούτε το σώμα του θα αρρωστήσει( τουλάχιστον όχι εξαιτίας υπερβολικής ή ελλειπτικής άθλησης), ούτε θα μισήσει τον αθλητισμό, ούτε θα κουραστεί ιδιαίτερα, ούτε θα στερείται χρόνου για να ασχολείται και με άλλες δραστηριότητες, οι οποίες θα τον ευχαριστούν. Μπορούμε επομένως, αρκετά εύκολα, να καταλάβουμε ότι η τρίτη περίπτωση, η περίπτωση του μέτρου-της μέσης οδού είναι η καλύτερη επιλογή. Και βέβαια αυτό δεν ισχύει μονάχα σε αυτήν την περίπτωση. Σε κάθε περίπτωση ισχύει αυτό, ο κανόνας του μέτρου. Στο πόσο δουλεύουμε, στο πώς τρώμε, στο πού πάμε διακοπές, στο με ποιον κάνουμε παρέα. Σε όλα. Σε όλα η υπερβολή κι η έλλειψη έχουν βλαβερές συνέπειες και το μέτρο είναι η καλύτερη επιλογή, που συνδυάζει τα θετικά(σε βαθμό που χρειάζεται) τους, εξαλείφοντας σχεδόν ολοκληρωτικά τα αρνητικά τους. Γι' αυτό είναι απαραίτητο να διαθέτουμε την απαραίτητη κρίση για να βρίσκουμε το μέτρο, καθώς και τη διάθεση να το τηρούμε.
Στην πραγματικότητα το να εντοπίζει κανείς το μέτρο(τη μέση οδό) σε μια κατάσταση είναι αρκετά εύκολο, αν τουλάχιστον διαθέτει σωστή κρίση. Για να τα καταφέρουμε αρκεί να έχουμε στο μυαλό μας ότι το ότι το μέτρο είναι μια κατάσταση με μηδαμινές αρνητικές συνέπειες για μας. Επομένως, όταν κάνουμε κάτι που έχει αρκετές και σημαντικές άσχημες συνέπειες, τότε πρέπει να καταλάβουμε ότι έχουμε ξεφύγει από το μέτρο κι έχουμε παρεκκλίνει προς κάποιο από τα άλλα δύο άκρα, το άκρο της υπερβολής ή αυτό της έλλειψης. Αυτό μπορεί επίσης να γίνει κατανοητό με ένα παράδειγμα. Αν κάποιος, αφού έχει φάει, η κοιλιά του έχει φουσκώσει και πονάει, πάει να πει ότι έφαγε περισσότερο φαγητό από όσο χρειαζόταν(υπερβολή). Αν, αντίθετα, νοιώθει να πεινάει ακόμα, πάει να πει ότι έφαγε λιγότερο φαγητό από χρειαζόταν(έλλειψη). Αν δε νοιώθει τίποτα από τα δύο, πιθανότατα έχει φάει όσο(ή σχεδόν όσο) χρειαζόταν ο οργανισμός του. Αυτή η περίπτωση είναι κι η καλύτερη, αφού τρώει όσο χρειάζεται για να εξασφαλίσει την απαιτούμενη ενέργεια, χωρίς όμως να παχαίνει. Βέβαια σε αυτήν την περίπτωση είναι αρκετά εύκολο για τον καθένα να καταλάβει ποιο είναι το μέτρο, ποια η υπερβολή και ποια η έλλειψη(άσχετα από το αν μερικοί, λόγω έλλειψης διάθεσης, που οφείλεται στην ανυπαρξία αυτοσυγκράτησης, δεν τηρούν το μέτρο). Για πιο σύνθετες όμως περιπτώσεις, όπως ας πούμε το να κρίνει κάποιος πόσο πρέπει να μορφωθεί, απαιτείται μια αρκετά καλή κριτική ικανότητα(να η σχέση του μέτρου με την παιδεία, στοιχείο της οποίας είναι κι η κριτική ικανότητα) η οποία θα βρει και θα ζυγίσει τα θετικά και τα αρνητικά της μόρφωσης και θα κρίνει πόσο μορφωμένος πρέπει να είναι κάποιος ώστε να αποκομίσει τα θετικά που χρειάζονται, χωρίς να χρειαστεί να υποστεί τα αρνητικά(κι η μόρφωση έχει αρνητικά, όπως κι οτιδήποτε άλλο, ασχέτως αν είναι συντριπτικά λιγότερα από τα θετικά της, τα οποία αφορούν κυρίως τον κόπο που απαιτείται για να κατακτηθεί). Στην ουσία, το σωστό ή λάθος για το οποίο μας συμβουλεύει η κριτική μας ικανότητα είναι το μέτρο κι η υπερβολή/έλλειψη αντίστοιχα(επομένως, η βασική αποστολή της κριτικής ικανότητας, είναι να εντοπίζει το μέτρο), αφού τα πάντα είναι καλά όταν γίνονται με μέτρο, εκτός βέβαια από αυτά που, σε οποιαδήποτε δόση, μας στερούν κάτι μεγαλύτερης αξίας από αυτό που μας προσφέρουν(π.χ. τα ναρκωτικά που μας στερούν την υγεία μας με αντάλλαγμα μια ψευδαίσθηση ευτυχίας). Σε αυτά δεν υπάρχει μέτρο(= κατάσταση με τα θετικά των δύο άλλων σε επαρκή βαθμό και τα αρνητικά σε πολύ μικρό), παρά μόνο υπερβολή κι έλλειψη, με την έλλειψη να είναι η καλύτερη λύση. Πρέπει βέβαια σε αυτό το σημείο να διευκρινίσω και κάτι, προς αποφυγίν παρεξηγήσεων: όταν λέω ότι το μέτρο είναι η μέση οδός, εννοώ ποιοτικά, μεταξύ έλειψης κι υπερβολής, όχι ποσοτικά. Δηλαδή, αν κάποιος μπορεί να πηγαίνει με ταχύτητα από 1-260 χλμ/ώρα, δε σημαίνει ότι το μέτρο είναι τα 130 χλμ/ώρα, επειδή είναι πολύ επικίνδυνο να πηγαίνει κανείς τόσο γρήγορα. Επομένως, αν πηγαίνει με τόσο, θα βρίσκεται ουσιαστικά στην υπερβολή. Για να καταλάβουμε ποιο είναι το μέτρο πρέπει, όπως προείπα, να βρίσκουμε σε ποιο βαθμό μια κατάσταση παρουσιάζει τα θετικά της, χωρίς τα αρνητικά της).
Όπως είπα και προηγουμένως, για να τηρεί κάποιος το μέτρο, χρειάζεται, πέρα από την ικανότητα να το διακρίνει, τη διάθεση να το κάνει, η οποία εξαρτάται επίσης από την κριτική του ικανότητα καθώς όμως κι από τη δύναμη αυτοσυγκράτησης που διαθέτει. Η κριτική ικανότητα του χρειάζεται για να καταλάβει ποιες από τις συνέπειες μιας πράξης είναι θετικές και ποιες αρνητικές. Για παράδειγμα, στο αμέσως προηγούμενο παράδειγμα, κάποιος μπορεί, αν στερείται επαρκούς κριτικής ικανότητας να νομίσει ότι το να τρώει λιγότερο από ότι χρειάζεται ο οργανισμός του είναι καλό, αφού θα γίνει αδύνατος. Στην πραγματικότητα όμως αυτό δεν ισχύει, αφού όταν κάποιος τρώει συστηματικά λιγότερο από όσο χρειάζεται τελικα το σώμα του θα αρρωστήσει και θα αδυνατίσει υπερβολικά, σε βαθμό που θα καταλήξει άσχημος κι άρρωστος(εκτός βέβαια αν είναι υπέρβαρος και το κάνει προκειμένου να επανέλθει στα κανονικά του κιλά). Δηλαδή η διάθεση κάποιου να τηρήσει το μέτρο βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με το βαθμό που κατανοεί τις επιπτώσεις αν δεν το κάνει, κάτι που με τη σειρά του εξαρτάται από την κριτική του ικανότητα. Επίσης εξαρτάται και με τη δύναμη αυτοσυγκράτησης που διαθέτει, μιας και μπορεί να κατανοεί τις αρνητικές συνέπειες που θα έχει η παραβίαση του μέτρου, όμως να μην μπορεί να χαλιναγωγήσει τα πάθη του και να αντισταθεί(π.χ. στο προηγούμενο παράδειγμα τα θετικά του να είσαι αδύνατος να μην του επιτρέπουν να αντισταθεί σε αυτήν την προοπτική, ακόμα κι αν γνωρίζει και τα αρνητικά της). Βέβαια κάποιες φορές η κριτική ικανότητα είναι αρκετή αφού αρκετοί, φοβούμενοι τις επιπτώσεις που θα αντιμετωπίσουν αν το παραβιάσουν, προτιμούν να τηρήσουν το μέτρο, αν κι αυτό, το να το τηρούν από φόβο, δεν είναι τόσο σωστό, όσο να καταλαβαίνουν το κέρδος που θα έχουν αν το κάνουν και να το τηρούν με προθυμία.
Είναι βέβαια απορίας άξιο το πώς ορισμένοι άνθρωποι αδυνατούν να κατανοήσουν το ότι οι παραβάσεις του μέτρου, η υπερβολή κι η έλλειψη έχουν άσχημες συνέπειες. Στην πραγματικότητα όλα τα κακά σχεδόν(εκτός βέβαια από αυτά που, σε οποιαδήποτε δόση, μας στερούν κάτι μεγαλύτερης αξίας από αυτό που μας προσφέρουν) που υπάρχουν είναι παραβάσεις του μέτρου. Για τη φτώχεια που επικρατεί, για παράδειγμα, φταίει είτε η σπατάλη(υπερβολή της γενναιοδωρίας) είτε η απληστία των δυνατών(έλλειψη της γενναιοδωρίας). Για τη σημερινή κατάσταση της Ελλάδας ευθύνεται, κατά κύριο λόγο, η έλλειψη παιδείας των πολιτών της. Αν κάποιος δεν μπορεί να κάνει φίλους φταίει, κατά κύριο λόγο, είτε το γεγονός ότι δεν του αρέσει κανείς(που, δεδομένου ότι δε γίνεται να μην υπάρχει κανένας αρκετά αξιόλογος, αποτελεί μάλλον υπερβολή επιλεκτικότητας) είτε το γεγονός ότι δένεται με άτομα με τα οποία δεν ταιριάζει, κάτι που αναδεικνύεται με το πέρασμα του χρόνου και καταστρέφει τη φιλία(έλλειψη επιλεκτικότητας). Αυτά και πάρα πολλά ακόμα είναι προβλήματα που έχουν τη ρίζα τους στην έλλειψη του μέτρου. Πιστεύω λοιπόν ότι έχει γίνει φανερό μέχρι τώρα γιατί είναι απαραίτητο να τηρούμε το μέτρο και να μην παρεκκλίνουμε από αυτό.
Ακόμα όμως κι αν παρεκκλίνουμε(επίτηδες ή άθελά μας),σε σημείο που να έχουν εμφανιστεί σημαντικές επιπτώσεις, πρέπει να αναλάβουμε δράση όσον το δυνατόν ταχύτερα προκειμένου να το αποκαταστήσουμε. Δηλαδή, συνδυάζοντας τα δύο παραδείγματα που ανέφερα, αν ένας άνθρωπος γυμνάζεται συνεχώς και τρώει λιγότερο από όσο χρειάζεται, θα αδυνατίσει υπερβολικά. Αν ένας άλλος δε γυμνάζεται και τρώει παρ'όλ'αυτά περισσότερο από όσο χρειάζεται, θα παχύνει υπερβολικά. Σε κάποια τέτοια περίπτωση, κατά την προσωπική μου γνώμη, θα πρέπει να ακολουθήσει ο άνθρωπος ένα νέο μέσο, ανάμεσα στο αρχικό και στην αντίθετη κατάσταση(αν υπερέβαλλε π.χ., η αντίθετη κατάσταση είναι η έλλειψη), μέχρι να φτάσει στο επιθυμητό σημείο, που θα έχει σε αρκετό βαθμό τα θετικά μιας κατάστασης, όχι όμως και τα αρνητικά της. Το να ακολουθήσει το αρχικό μέτρο δεν μου φαίνεται καλή λύση, αφού αν έχει παρεκκλίνει σε μεγάλο βαθμό από αυτό, μπορεί να μην είναι αρκετά δραστικό ώστε να τον φέρει στη σωστή τροχιά(σύντομα). Αν πάλι, από την υπερβολή π.χ., πάει κατευθείαν στην έλλειψη, το πιθανότερο είναι να μην αντέξει τη ραγδαία αλλαγή και να εμφανίσει τα αρνητικά της αντίθετης κατάστασης σε μεγαλύτερο μάλιστα βαθμό(π.χ. αν τρώει πολύ, μάλλον αντί για ολιγαρκής, αν αρχίσει να μην τρώει καθόλου, θα γίνει ανορεκτικός) και τα θετικά σε μικρότερο(ακόμα κι αν γίνει καλά το σώμα του, θα αποκτήσει ψυχολογικά προβλήματα μέσω της ριζικής διαδικασίας αδυνατίσματος). Επομένως, όταν κάποιος είναι π.χ. στην υπερβολή, η καλύτερη λύση είναι το μέσο ανάμεσα στα δύο άλλα σημεία, δηλαδή της έλλειψης και του αρχικού μέσου, που θα τον οδηγήσει στην επιθυμητή κατάσταση γρήγορα, χωρίς να ταλαιπωρηθεί υπερβολικά.
Τελειώνοντας την αναφορά μου σε αυτή τη μέγιστη αρετή, θα ήθελα να επισημάνω κάτι. Είμαστε άνθρωποι, κάτι που συνεπάγεται μια αδυναμία που έχουμε απέναντι στα πάθη μας. Το να προσπαθούμε να είμαστε 100% πειθαρχημένοι είναι επίσης μια μορφή υπερβολής, υπέρβασης του μέτρου κι ύβρις. Δεν είναι και τόσο κακό μια στις τόσες να παρεκκλίνουμε από το μέτρο. Ή ίσως και να είναι. Είναι όμως αναγκαίο κακό. Φτάνει βέβαια αυτό που θα κάνουμε να μην έχει κάποια μόνιμη επίπτωση πάνω μας(π.χ. το να οδηγήσουμε μια φορά μεθυσμένοι ίσως να έχει κάποια μόνιμη επίπτωση, όπως αναπηρία ή θάνατος, αλλά το να φάμε μια φορά ένα πιάτο παραπάνω από όσο χρειάζεται δεν θα μας προκαλέσει κανένα μόνιμο πρόβλημα). Έτσι κι αλλιώς, όπως λέει κι ο τίτλος, μέτρο πρέπει να υπάρχει μέχρι και στην τήρησή του.
Homo Cogitans
Το πρώτο βέβαια που χρειάζεται να γίνει είναι να οριστεί η έννοια του μέτρου. Μέτρο θα μπορούσε να πει κανείς ότι είναι η τέχνη της ισορροπίας ανάμεσα σε δύο άκρα: το άκρο της υπερβολής και το άκρο της έλλειψης. Είναι το μέσο σημείο, στο οποίο συναντώνται, σε επαρκή βαθμό, τα θετικά στοιχεία των δύο άλλων(υπερβολής-έλλειψης) και απουσιάζουν, σε επαρκή βαθμό, τα αρνητικά. Ίσως η έννοια αυτή να γίνει πιο κατανοητή μέσω ενός παραδείγματος. Μπορεί λοιπόν κάποιος να αθλείται όλη μέρα(υπερβολή),όσο είναι ξύπνιος, και κάποιος άλλος να μην αθλείται καθόλου(έλλειψη). Τα θετικά στοιχεία που θα αποκομίσει ο πρώτος θα είναι ένα όμορφο και γυμνασμένο σώμα και πολύ καλές επιδόσεις στις αθλητικές του δραστηριότητες. Τα θετικά στοιχεία για το δεύτερο θα είναι ότι δε θα κουράζεται και θα μπορεί να αφιερώνει περισσότερο χρόνο στη ψυχαγωγία(μπορεί βέβαια κάποιος να πει ότι κι ο αθλητισμός μπορεί να είναι τρόπος ψυχαγωγίας για τον πρώτο, δύσκολο όμως να μη βαρεθεί κάποιος αν ασχολείται συνεχώς με μια δραστηριότητα) και γενικά σε άλλα πράγματα. Υπάρχουν βέβαια κι αρνητικά στοιχεία, και για τους δύο. Το βασικό είναι ότι, και των δύο, τα σώματα θα αρρωστήσουν. Του πρώτου,λόγω της εξάντλησης που θα του προκαλέσει η συνεχής άθληση, θα καταρρεύσει και του δεύτερου,λόγω του ότι δεν αθλείται καθόλου, θα ατροφήσει και θα εξασθενήσει. Επίσης ο πρώτος δε θα έχει χρόνο να ψυχαγωγηθεί και θα μισήσει τελικά τον αθλητισμό, ακόμα κι αν αρχικά του άρεσε, για το λόγο που ανέφερα, κι ο δεύτερος θα αποκτήσει πιθανότατα ένα σώμα που, εκτός από άρρωστο, θα είναι κι άσχημο(πχ θα είναι παχύ).
Είναι λοιπόν αρκετά εμφανές ότι τόσο η υπερβολή, όσο κι η έλλειψη, έχουν αρκετά βλαβερές(το πόσο ακριβώς εξαρτάται από το μέγεθός τους) συνέπειες για τον άνθρωπο. Ας εξετάσουμε όμως και μια τρίτη περίπτωση, αυτή της μέσης οδού. Ας πάρουμε ως παράδειγμα κι έναν τρίτο άνθρωπο, ο οποίος αθλείται 2-3 ώρες κάθε μέρα. Ο άνθρωπος αυτός βέβαια δε θα έχει ούτε τόσο γυμνασμένο και δυνατό σώμα όσο ο πρώτος, ούτε θα είναι τόσο ξεκούραστος κι ελεύθερος να κάνει ό,τι θέλει, απαλλαγμένος από οποιαδήποτε δραστηριότητα, όπως ο δεύτερος. Θα είναι όμως αρκετά γυμνασμένος, όσο χρειάζεται, για να είναι το σώμα του υγιές, δυνατό κι όμορφο, κι αρκετά ξεκούραστος κι ελεύθερος, ώστε να μπορεί να ασχολείται και με άλλες, διασκεδαστικές για εκείνον, δραστηριότητες, ενώ δε θα φτάσει και στο σημείο που θα φτάσει κάποια στιγμή ο πρώτος, να μισήσει τον αθλητισμό και να τον δει σαν <<αναγκαίο κακό>>. Βλέπουμε λοιπόν ότι ο τρίτος άνθρωπος θα απολαμβάνει σε έναν αρκετά μεγάλο βαθμό τα προνόμια των δύο άλλων, χωρίς όμως να υποφέρει τόσο από τα αρνητικά που θα υφίστανται αυτοί, καθώς ούτε το σώμα του θα αρρωστήσει( τουλάχιστον όχι εξαιτίας υπερβολικής ή ελλειπτικής άθλησης), ούτε θα μισήσει τον αθλητισμό, ούτε θα κουραστεί ιδιαίτερα, ούτε θα στερείται χρόνου για να ασχολείται και με άλλες δραστηριότητες, οι οποίες θα τον ευχαριστούν. Μπορούμε επομένως, αρκετά εύκολα, να καταλάβουμε ότι η τρίτη περίπτωση, η περίπτωση του μέτρου-της μέσης οδού είναι η καλύτερη επιλογή. Και βέβαια αυτό δεν ισχύει μονάχα σε αυτήν την περίπτωση. Σε κάθε περίπτωση ισχύει αυτό, ο κανόνας του μέτρου. Στο πόσο δουλεύουμε, στο πώς τρώμε, στο πού πάμε διακοπές, στο με ποιον κάνουμε παρέα. Σε όλα. Σε όλα η υπερβολή κι η έλλειψη έχουν βλαβερές συνέπειες και το μέτρο είναι η καλύτερη επιλογή, που συνδυάζει τα θετικά(σε βαθμό που χρειάζεται) τους, εξαλείφοντας σχεδόν ολοκληρωτικά τα αρνητικά τους. Γι' αυτό είναι απαραίτητο να διαθέτουμε την απαραίτητη κρίση για να βρίσκουμε το μέτρο, καθώς και τη διάθεση να το τηρούμε.
Στην πραγματικότητα το να εντοπίζει κανείς το μέτρο(τη μέση οδό) σε μια κατάσταση είναι αρκετά εύκολο, αν τουλάχιστον διαθέτει σωστή κρίση. Για να τα καταφέρουμε αρκεί να έχουμε στο μυαλό μας ότι το ότι το μέτρο είναι μια κατάσταση με μηδαμινές αρνητικές συνέπειες για μας. Επομένως, όταν κάνουμε κάτι που έχει αρκετές και σημαντικές άσχημες συνέπειες, τότε πρέπει να καταλάβουμε ότι έχουμε ξεφύγει από το μέτρο κι έχουμε παρεκκλίνει προς κάποιο από τα άλλα δύο άκρα, το άκρο της υπερβολής ή αυτό της έλλειψης. Αυτό μπορεί επίσης να γίνει κατανοητό με ένα παράδειγμα. Αν κάποιος, αφού έχει φάει, η κοιλιά του έχει φουσκώσει και πονάει, πάει να πει ότι έφαγε περισσότερο φαγητό από όσο χρειαζόταν(υπερβολή). Αν, αντίθετα, νοιώθει να πεινάει ακόμα, πάει να πει ότι έφαγε λιγότερο φαγητό από χρειαζόταν(έλλειψη). Αν δε νοιώθει τίποτα από τα δύο, πιθανότατα έχει φάει όσο(ή σχεδόν όσο) χρειαζόταν ο οργανισμός του. Αυτή η περίπτωση είναι κι η καλύτερη, αφού τρώει όσο χρειάζεται για να εξασφαλίσει την απαιτούμενη ενέργεια, χωρίς όμως να παχαίνει. Βέβαια σε αυτήν την περίπτωση είναι αρκετά εύκολο για τον καθένα να καταλάβει ποιο είναι το μέτρο, ποια η υπερβολή και ποια η έλλειψη(άσχετα από το αν μερικοί, λόγω έλλειψης διάθεσης, που οφείλεται στην ανυπαρξία αυτοσυγκράτησης, δεν τηρούν το μέτρο). Για πιο σύνθετες όμως περιπτώσεις, όπως ας πούμε το να κρίνει κάποιος πόσο πρέπει να μορφωθεί, απαιτείται μια αρκετά καλή κριτική ικανότητα(να η σχέση του μέτρου με την παιδεία, στοιχείο της οποίας είναι κι η κριτική ικανότητα) η οποία θα βρει και θα ζυγίσει τα θετικά και τα αρνητικά της μόρφωσης και θα κρίνει πόσο μορφωμένος πρέπει να είναι κάποιος ώστε να αποκομίσει τα θετικά που χρειάζονται, χωρίς να χρειαστεί να υποστεί τα αρνητικά(κι η μόρφωση έχει αρνητικά, όπως κι οτιδήποτε άλλο, ασχέτως αν είναι συντριπτικά λιγότερα από τα θετικά της, τα οποία αφορούν κυρίως τον κόπο που απαιτείται για να κατακτηθεί). Στην ουσία, το σωστό ή λάθος για το οποίο μας συμβουλεύει η κριτική μας ικανότητα είναι το μέτρο κι η υπερβολή/έλλειψη αντίστοιχα(επομένως, η βασική αποστολή της κριτικής ικανότητας, είναι να εντοπίζει το μέτρο), αφού τα πάντα είναι καλά όταν γίνονται με μέτρο, εκτός βέβαια από αυτά που, σε οποιαδήποτε δόση, μας στερούν κάτι μεγαλύτερης αξίας από αυτό που μας προσφέρουν(π.χ. τα ναρκωτικά που μας στερούν την υγεία μας με αντάλλαγμα μια ψευδαίσθηση ευτυχίας). Σε αυτά δεν υπάρχει μέτρο(= κατάσταση με τα θετικά των δύο άλλων σε επαρκή βαθμό και τα αρνητικά σε πολύ μικρό), παρά μόνο υπερβολή κι έλλειψη, με την έλλειψη να είναι η καλύτερη λύση. Πρέπει βέβαια σε αυτό το σημείο να διευκρινίσω και κάτι, προς αποφυγίν παρεξηγήσεων: όταν λέω ότι το μέτρο είναι η μέση οδός, εννοώ ποιοτικά, μεταξύ έλειψης κι υπερβολής, όχι ποσοτικά. Δηλαδή, αν κάποιος μπορεί να πηγαίνει με ταχύτητα από 1-260 χλμ/ώρα, δε σημαίνει ότι το μέτρο είναι τα 130 χλμ/ώρα, επειδή είναι πολύ επικίνδυνο να πηγαίνει κανείς τόσο γρήγορα. Επομένως, αν πηγαίνει με τόσο, θα βρίσκεται ουσιαστικά στην υπερβολή. Για να καταλάβουμε ποιο είναι το μέτρο πρέπει, όπως προείπα, να βρίσκουμε σε ποιο βαθμό μια κατάσταση παρουσιάζει τα θετικά της, χωρίς τα αρνητικά της).
Όπως είπα και προηγουμένως, για να τηρεί κάποιος το μέτρο, χρειάζεται, πέρα από την ικανότητα να το διακρίνει, τη διάθεση να το κάνει, η οποία εξαρτάται επίσης από την κριτική του ικανότητα καθώς όμως κι από τη δύναμη αυτοσυγκράτησης που διαθέτει. Η κριτική ικανότητα του χρειάζεται για να καταλάβει ποιες από τις συνέπειες μιας πράξης είναι θετικές και ποιες αρνητικές. Για παράδειγμα, στο αμέσως προηγούμενο παράδειγμα, κάποιος μπορεί, αν στερείται επαρκούς κριτικής ικανότητας να νομίσει ότι το να τρώει λιγότερο από ότι χρειάζεται ο οργανισμός του είναι καλό, αφού θα γίνει αδύνατος. Στην πραγματικότητα όμως αυτό δεν ισχύει, αφού όταν κάποιος τρώει συστηματικά λιγότερο από όσο χρειάζεται τελικα το σώμα του θα αρρωστήσει και θα αδυνατίσει υπερβολικά, σε βαθμό που θα καταλήξει άσχημος κι άρρωστος(εκτός βέβαια αν είναι υπέρβαρος και το κάνει προκειμένου να επανέλθει στα κανονικά του κιλά). Δηλαδή η διάθεση κάποιου να τηρήσει το μέτρο βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με το βαθμό που κατανοεί τις επιπτώσεις αν δεν το κάνει, κάτι που με τη σειρά του εξαρτάται από την κριτική του ικανότητα. Επίσης εξαρτάται και με τη δύναμη αυτοσυγκράτησης που διαθέτει, μιας και μπορεί να κατανοεί τις αρνητικές συνέπειες που θα έχει η παραβίαση του μέτρου, όμως να μην μπορεί να χαλιναγωγήσει τα πάθη του και να αντισταθεί(π.χ. στο προηγούμενο παράδειγμα τα θετικά του να είσαι αδύνατος να μην του επιτρέπουν να αντισταθεί σε αυτήν την προοπτική, ακόμα κι αν γνωρίζει και τα αρνητικά της). Βέβαια κάποιες φορές η κριτική ικανότητα είναι αρκετή αφού αρκετοί, φοβούμενοι τις επιπτώσεις που θα αντιμετωπίσουν αν το παραβιάσουν, προτιμούν να τηρήσουν το μέτρο, αν κι αυτό, το να το τηρούν από φόβο, δεν είναι τόσο σωστό, όσο να καταλαβαίνουν το κέρδος που θα έχουν αν το κάνουν και να το τηρούν με προθυμία.
Είναι βέβαια απορίας άξιο το πώς ορισμένοι άνθρωποι αδυνατούν να κατανοήσουν το ότι οι παραβάσεις του μέτρου, η υπερβολή κι η έλλειψη έχουν άσχημες συνέπειες. Στην πραγματικότητα όλα τα κακά σχεδόν(εκτός βέβαια από αυτά που, σε οποιαδήποτε δόση, μας στερούν κάτι μεγαλύτερης αξίας από αυτό που μας προσφέρουν) που υπάρχουν είναι παραβάσεις του μέτρου. Για τη φτώχεια που επικρατεί, για παράδειγμα, φταίει είτε η σπατάλη(υπερβολή της γενναιοδωρίας) είτε η απληστία των δυνατών(έλλειψη της γενναιοδωρίας). Για τη σημερινή κατάσταση της Ελλάδας ευθύνεται, κατά κύριο λόγο, η έλλειψη παιδείας των πολιτών της. Αν κάποιος δεν μπορεί να κάνει φίλους φταίει, κατά κύριο λόγο, είτε το γεγονός ότι δεν του αρέσει κανείς(που, δεδομένου ότι δε γίνεται να μην υπάρχει κανένας αρκετά αξιόλογος, αποτελεί μάλλον υπερβολή επιλεκτικότητας) είτε το γεγονός ότι δένεται με άτομα με τα οποία δεν ταιριάζει, κάτι που αναδεικνύεται με το πέρασμα του χρόνου και καταστρέφει τη φιλία(έλλειψη επιλεκτικότητας). Αυτά και πάρα πολλά ακόμα είναι προβλήματα που έχουν τη ρίζα τους στην έλλειψη του μέτρου. Πιστεύω λοιπόν ότι έχει γίνει φανερό μέχρι τώρα γιατί είναι απαραίτητο να τηρούμε το μέτρο και να μην παρεκκλίνουμε από αυτό.
Ακόμα όμως κι αν παρεκκλίνουμε(επίτηδες ή άθελά μας),σε σημείο που να έχουν εμφανιστεί σημαντικές επιπτώσεις, πρέπει να αναλάβουμε δράση όσον το δυνατόν ταχύτερα προκειμένου να το αποκαταστήσουμε. Δηλαδή, συνδυάζοντας τα δύο παραδείγματα που ανέφερα, αν ένας άνθρωπος γυμνάζεται συνεχώς και τρώει λιγότερο από όσο χρειάζεται, θα αδυνατίσει υπερβολικά. Αν ένας άλλος δε γυμνάζεται και τρώει παρ'όλ'αυτά περισσότερο από όσο χρειάζεται, θα παχύνει υπερβολικά. Σε κάποια τέτοια περίπτωση, κατά την προσωπική μου γνώμη, θα πρέπει να ακολουθήσει ο άνθρωπος ένα νέο μέσο, ανάμεσα στο αρχικό και στην αντίθετη κατάσταση(αν υπερέβαλλε π.χ., η αντίθετη κατάσταση είναι η έλλειψη), μέχρι να φτάσει στο επιθυμητό σημείο, που θα έχει σε αρκετό βαθμό τα θετικά μιας κατάστασης, όχι όμως και τα αρνητικά της. Το να ακολουθήσει το αρχικό μέτρο δεν μου φαίνεται καλή λύση, αφού αν έχει παρεκκλίνει σε μεγάλο βαθμό από αυτό, μπορεί να μην είναι αρκετά δραστικό ώστε να τον φέρει στη σωστή τροχιά(σύντομα). Αν πάλι, από την υπερβολή π.χ., πάει κατευθείαν στην έλλειψη, το πιθανότερο είναι να μην αντέξει τη ραγδαία αλλαγή και να εμφανίσει τα αρνητικά της αντίθετης κατάστασης σε μεγαλύτερο μάλιστα βαθμό(π.χ. αν τρώει πολύ, μάλλον αντί για ολιγαρκής, αν αρχίσει να μην τρώει καθόλου, θα γίνει ανορεκτικός) και τα θετικά σε μικρότερο(ακόμα κι αν γίνει καλά το σώμα του, θα αποκτήσει ψυχολογικά προβλήματα μέσω της ριζικής διαδικασίας αδυνατίσματος). Επομένως, όταν κάποιος είναι π.χ. στην υπερβολή, η καλύτερη λύση είναι το μέσο ανάμεσα στα δύο άλλα σημεία, δηλαδή της έλλειψης και του αρχικού μέσου, που θα τον οδηγήσει στην επιθυμητή κατάσταση γρήγορα, χωρίς να ταλαιπωρηθεί υπερβολικά.
Τελειώνοντας την αναφορά μου σε αυτή τη μέγιστη αρετή, θα ήθελα να επισημάνω κάτι. Είμαστε άνθρωποι, κάτι που συνεπάγεται μια αδυναμία που έχουμε απέναντι στα πάθη μας. Το να προσπαθούμε να είμαστε 100% πειθαρχημένοι είναι επίσης μια μορφή υπερβολής, υπέρβασης του μέτρου κι ύβρις. Δεν είναι και τόσο κακό μια στις τόσες να παρεκκλίνουμε από το μέτρο. Ή ίσως και να είναι. Είναι όμως αναγκαίο κακό. Φτάνει βέβαια αυτό που θα κάνουμε να μην έχει κάποια μόνιμη επίπτωση πάνω μας(π.χ. το να οδηγήσουμε μια φορά μεθυσμένοι ίσως να έχει κάποια μόνιμη επίπτωση, όπως αναπηρία ή θάνατος, αλλά το να φάμε μια φορά ένα πιάτο παραπάνω από όσο χρειάζεται δεν θα μας προκαλέσει κανένα μόνιμο πρόβλημα). Έτσι κι αλλιώς, όπως λέει κι ο τίτλος, μέτρο πρέπει να υπάρχει μέχρι και στην τήρησή του.
Homo Cogitans
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου