Διαβάζοντας το σημερινό κείμενο, κάποιος θα πρέπει να προσέχει ώστε να μην παραπλανηθεί από τον τίτλο. Ο σκοπός μου δεν είναι, φυσικά, να αναφέρω παροιμίες. Είναι να εξετάσω τη βαθύτερη ουσία των δύο παροιμιών, τις οποίες αναφέρω στον τίτλο(:"Ό,τι λάμπει δεν είναι χρυσός"&"Όπου υπάρχει καπνός υπάρχει και φωτιά"), ώστε να κάνω κάποιες επισημάνσεις. Ένα ακόμα ρητό, στο οποίο θα αναφερθώ, είναι το "ου κρίνεις εξ'ιδίων τα αλλότρια". Κάποιος με καλή παρατηρητικότητα και αντίληψη λογικά καταλαβαίνει την ομοιότητα αυτών των ρητών, η οποία μπορούμε να πούμε, σε μια πρώτη φάση, ότι είναι η διάκριση(ή μη:αυτό ισχύει στο "όπου υπάρχει καπνός υπάρχει και φωτιά") του φαίνεσθαι και του είναι. Και, σε μια δεύτερη φάση, όχι και τόσο εμφανή στις παροιμίες του τίτλου, η εφαρμογή αυτής στο πλαίσιο των διαπροσωπικών σχέσεων.
Στο κείμενο περί ψυχολογίας, είχα αναφερθεί στα διάφορα πεδία της επιστήμης αυτής. Ένα εξ'αυτών, πολύ σημαντικό, είναι η γνωστική ψυχολογία. Η γνωστική ψυχολογία μελετά τις γνωστικές διεργασίες του ανθρώπου(μάθηση, μνήμη, αντίληψη, σκέψη). Ξεκινώντας λοιπόν να εντρυφώ στο θέμα, στο οποίο θα αναφερθώ σήμερα, θα χρησιμοποιήσω μια πολύ βασική έννοια της γνωστικής ψυχολογίας. Πρόκειται για την έννοια των γνωστικών σχημάτων. Ο όρος αυτός ανήκει στον γνωστό ψυχολόγο Jean Piaget το 1923 κι έχει έκτοτε χρησιμοποιηθεί κι επεκταθεί εκτενώς. Τα γνωστικά σχήματα αφορούν τα δομικά στοιχεία της αντίληψης και της γνωστικής αναπαράστασής μας για τον κόσμο, κάθε μικρή γνώση κι ιδέα, την οποία χρησιμοποιούμε για να δημιουργούμε κατηγορίες στο μυαλό μας, να εντάσσουμε αντικείμενα σε αυτές και να εξετάζουμε τον τρόπο σύνδεσής τους. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι είναι προκαθορισμένοι τρόποι σκέψης, οι οποίοι έχουν διαμορφωθεί μέσω της εμπειρίας, και χρησιμοποιούνται κάθε φορά που ερχόμαστε αντιμέτωποι με μία κατάσταση, η οποία μας έχει ξαναπαρουσιαστεί και στο παρελθόν, ίδια ή παρόμοια. Τότε, αντί να ξανασκεφτόμαστε από την αρχή για αυτή, ώστε να την καταλάβουμε και να σχεδιάσουμε ένα πλάνο αντίδρασης, την κατατάσσουμε σε μία ήδη υπάρχουσα στο νου μας κατηγορία και χρησιμοποιούμε στο μεγαλύτερο βαθμό τις ήδη υπάρχουσες γνώσεις μας από την εμπειρία μας για να λειτουργήσουμε. Αυτό μας προσφέρει μεγαλύτερη ακρίβεια και μικρότερη απώλεια χρόνου, ενέργειας και γνωστικών πόρων. Για παράδειγμα, όταν νοιώθουμε να έχει ξεραθεί το στόμα μας και να έχουμε αφυδατωθεί, τότε, με αυτά τα στοιχεία, ενεργοποιείται το σχήμα της δίψας κι η αντίδραση που έχουμε μάθει να έχουμε σε αυτό(να πιούμε νερό).
Τα σχήματα όπως είπα έχουν και κατηγοριοποιητικό ρόλο. Για παράδειγμα, έχουμε μάθει ότι ένα μακρόστενο(συνήθως) αντικείμενο, με ξύλινο κορμό, κλαδιά και φύλλα, ονομάζεται δέντρο. Επομένως, όποτε βλέπουμε ένα αντικείμενο με αυτά τα χαρακτηριστικά το εντάσσουμε αυτόματα, και χωρίς πολύ σκέψη στην κατηγορία "δέντρο". Η αυτοματοποίηση αυτή στη σκέψη είναι ένα από τα βασικά στοιχεία των σχημάτων και σημείο κλειδί σε αυτή την ανάρτηση. Αντιλαμβανόμαστε ένα αντικείμενο ή μία κατάσταση και, εφόσον έχουμε ξαναέρθει αντιμέτωποι στην εμπειρία μας με αυτό ή με κάτι παρόμοιο, το εντάσσουμε αυτόματα και στην κατηγορία που έχουμε μάθει ότι ανήκει και δρούμε με τον τρόπο που έχουμε μάθει να δρούμε σε μια αντίστοιχη περίπτωση. Φυσικά, τα σχήματα μπορούν να έχουν και πολύ πιο απλή ή και πολύ πιο σύνθετη μορφή από τα παραδείγματα που ανέφερα εγώ εδώ. Αναφέρθηκα ήδη στα πλεονεκτήματα αυτής της διαδικασίας, της ύπαρξης και χρήσης σχημάτων. Μεγαλύτερη ακρίβεια και μικρότερη απώλεια χρόνου, ενέργειας και γνωστικών πόρων. Αυτά άλλωστε είναι εύκολο να τα καταλάβει κανείς και όσοι ασχολούνται με το αντικείμενο τα ξέρουν ήδη καλά. Κάτι, το οποίο δεν μου φαίνεται να είναι επαρκώς γνωστό και τονισμένο, είναι το μειονέκτημα των σχημάτων, ή, πιο σωστά, της πλήρως αυτοματοποιημένης χρύσης τους.
Ας αναφερθώ λοιπόν στις παροιμίες του τίτλου. "Ό,τι λάμπει δεν είναι χρυσός". Πρόκειται για μια περίπτωση όπου κάτι έχει ένα χαρακτηριστικό ενός άλλου αντικειμένου(λάμψη), αλλά δεν είναι το ίδιο αντικείμενο. Σε αυτή την περίπτωση, το λάθος είναι ότι στεκόμαστε σε ένα χαρακτηριστικό ενός αντικειμένου για να το κατηγοριοποιήσουμε, χωρίς να εξετάσουμε το σύνολο των χαρακτηριστικών του. "Όπου υπάρχει καπνός υπάρχει και φωτιά". Μία άλλη περίπτωση λάθους στην κατηγοριοποιήση. Καπνός μπορεί να προέλθει και από μια μηχανή(η οποία ναι μεν ενέχει καύση αλλά δεν πρόκειται ακριβώς για περίπτωση φωτιάς) ή ακόμα και με τεχνικούς τρόπους(παραπλάνηση). Το λάθος λοιπόν εδώ είναι ότι εξετάζουμε ένα χαρακτηριστικό μιας κατάστασης, για να την κατηγοριοποιήσουμε, χωρίς να ελέγξουμε αν το χαρακτηριστικό είναι πραγματικό κι αν έχει προέλθει από τον τρόπο που προϋποθέτει η κατάσταση-κατηγορία(εδώ :η φωτιά). Ένα ακόμα λάθος που μπορούμε να κάνουμε, για το οποίο δεν έχω κατά νου κάποια σχετική παροιμία, είναι να ερμηνεύσουμε λάθος τα στοιχεία που έχουμε. Για παράδειγμα, να δούμε κάτι μακρύ, με διακλαδώσεις, και να νομίζουμε ότι είναι κλαδί κι επομένως το αντικείμενο, στο οποίο ανήκει, δέντρο, ενώ είναι ένα τεντωμένο χέρι που ανήκει σε έναν άνθρωπο(λογικά κανείς δεν θα παραπλανείτο με κάτι τέτοιο απλώς θέλω να δώσω ένα απλοϊκό παράδειγμα για να σιγουρευτώ ότι γίνομαι κατανοητός).
Τα παραπάνω είναι κάποια γνωστικά λάθη στα οποία υποπίπτουμε, εμείς οι άνθρωποι, κατά τη χρήση των σχημάτων. Η χρήση των σχημάτων, όπως προείπα, είναι αυτόματη, κι έχει ως στόχο να μας διευκολύνει. Επομένως, είναι λογικό να μην πολυσκεφτόμαστε καθώς τα χρησιμοποιούμε, τόσο γιατί η διεργασία γίνεται αυτόματα, όσο και γιατί κάτι τέτοιο θα αναιρούσε το διευκολυντικό χαρακτήρα της. Ωστόσο, αυτό είναι σε ένα μεγάλο βαθμό λάθος, γιατί τα παραπάνω λάθη, τα οποία η διαδικασία εμπεριέχει, είναι δυνατόν να υποβαθμίσουν την ποιότητά της και να αλλοιώσουν τη σκέψη μας. Για αυτό, πιστεύω ότι χρειάζεται, τουλάχιστον όταν σκεπτόμαστε για κάποιο σημαντικό θέμα, να μπαίνουμε σε μια διαδικασία να εξετάζουμε αυτά τα 3 που ανέφερα στην παραπάνω παράγραφο( α)μήπως ένα χαρακτηριστικό υπάρχει και σε κάποια άλλη κατηγορία εκτός από αυτή που μας έρχεται πρώτη στο νου, β)μήπως πρόκειται για ψεύτικο χαρακτηριστικό ή για χαρακτηριστικό που προέρχεται από κάτι άλλο από αυτό που νομίζουμε και γ)μήπως το ίδιο το χαρακτηριστικό δεν είναι αυτό που νομίζουμε). Αυτό είναι ειδικά και πολύ χρήσιμο στις σχέσεις μας με τους άλλους ανθρώπους. Είναι πολύ κακό να κρίνουμε προθέσεις και τρόπους σκέψης των άλλων, χρησιμοποιώντας απλώς κάποια σχετικά σχήματα που διαθέτουμε, με βάση την πρότερη εμπειρία μας με τους ανθρώπους, για τον απλούστατο λόγο ότι δεν είναι όλοι ίδιοι. Για παράδειγμα, όταν κάποιος φωνάζει, αυτό γενικά φανερώνει επιθετικότητα και εντάσσεται σε αυτή την κατηγορία κι ενεργοποιεί αυτό το σχήμα. Ωστόσο, μπορεί κάποιος να συνηθίζει γενικά να είναι πιο θορυβώδης στην επικοινωνία του με τους άλλους, προσδοκώντας πχ να της προσδώσει μεγαλύτερη ζωντάνια. Ωστόσο, όπως και σε κάθε άλλη περίπτωση, είναι απαραίτητο, κατά τη γνώμη μου, να εξετάζουμε τις συμπεριφορές των άλλων επισταμένα, ελέγχοντας για το μήπως κάνουμε κάποιο από τα 3 προαναφερθέντα λάθη στην κατανόησή της. Κάτι τέτοιο θα ωφελούσε τις ανθρώπινες σχέσεις περισσότερο από όσο θα μπορούσε κανείς να φανταστεί.
Σχετικό με την τελευταία παραίνεση είναι και κάτι στο οποίο δεν έχω ακόμη αναφερθεί και με το οποίο και προτίθεμαι να ολοκληρώσω το παρόν δοκίμιο. Αυτό είναι φυσικά το τρίτο ρητό. "Ου κρίνεις εξ'ιδίων τα αλλότρια" λένε πολλοί, εννοώντας να μην κρίνουμε τους άλλους με βάση τα δεδομένα που έχουμε για τον δικό μας εαυτό. Αυτό είναι κάτι πολύ σωστό κι ωραίο, αλλά νομίζω μένει, σχεδόν ολοκληρωτικά, στη θεωρία. Ανέφερα πριν τι είναι τα σχήματα και με ποιο τρόπο λειτουργούν. Αφορούν γνώσεις μας, πάνω σε κάποιο αντικείμενο, με βάση την εμπειρία μας. Κι ερωτώ: υπάρχει κάποιο αντικείμενο, που να χαρακτηρίζει στο μυαλό καθενός την κατηγορία "άνθρωπος-ανθρώπινη συμπεριφορά", από τον ίδιο και τη δική του συμπεριφορά; Νομίζω οι περισσότεροι, κι εγώ μαζί, θα απαντούσαμε όχι. Κι είναι κι αρκετά λογικό αυτό. Τον εαυτό μας, παρόλο που σε καμία περίπτωση δεν τον γνωρίζουμε σε ποσοστό πάνω από ένα 60% θα έλεγα, και πάλι τον γνωρίζουμε περισσότερο από όλους τους άλλους ανθρώπους μαζί. Επομένως, είναι λογικό κι επόμενο να χρησιμοποιούμε αυτόν ως κύρια πηγή άντλησης γνώσης για το ανθρώπινο είδος, τον τρόπο σκέψης και τη συμπεριφορά του. Ωστόσο, αυτό είναι ένα τεράστιο σφάλμα. Όπως είχα εξηγήσει εκτενώς στο 1ο συνδυαστικό δοκίμιο, πριν λίγο καιρό, ο κάθε άνθρωπος είναι ασύγκριτα διαφορετικός και σκέπτεται-συμπεριφέρεται αρκετά διαφορετικά από τους άλλους. Δυστυχώς βέβαια, είναι μάλλον αδύνατο να κατανοήσουμε πλήρως το πώς σκέφτονται και δρουν οι άλλοι, τη στιγμή που δεν μπορούμε να το κάνουμε ούτε για τον ίδιο τον εαυτό μας αυτό, οπότε είναι λογικό να χρησιμοποιούμε ως σημείο αναφοράς για το ανθρώπινο είδος και τον τρόπο σκέψης-συμπεριφοράς του το άτομό μας. Όσο όμως κι αν είναι λογικό, είναι λάθος και μη λειτουργικό, αφού στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν ούτε 2 άνθρωποι σε αυτόν τον πλανήτη που να ταυτίζονται σε πολύ μεγάλο βαθμό, στο θέμα του "τι συμβαίνει μέσα στο κεφάλι τους". Οπότε, η παροιμία "ου κρίνεις εξ'ιδίων τα αλλότρια" είναι απίστευτα σωστή και πρέπει να την τηρούμε. Πρέπει να προσπαθούμε, στο βαθμό που είναι δυνατόν, να προσπαθούμε να κατανοήσουμε πώς σκέφτονται, νοιώθουν και δρουν οι άλλοι πάνω στον άξονα της δικής τους προσωπικότητας, κι όχι της δικής μας. Και παρόλο που ποτέ δεν θα το πετύχουμε αυτό σε ικανοποιητικό βαθμό, είμαι σίγουρος ότι κι ο μη ικανοποιητικός βαθμός θα είναι κι εκείνος πιο λειτουργικός από το να κρίνουμε σκέψεις, προθέσεις και πράξεις άλλων με βάση το δικό μας εαυτό.
Μάλλον αυτό που ζητάω και προς το οποίο ωθώ, με αυτό το κείμενο, είναι κάτι αρκετά δύσκολο, από τη στιγμή που ζητάω τροποποίηση μιας διαδικασίας που έχει εδραιωθεί, με το πέρασμα τόσων πολλών χρόνων, στο ανθρώπινο είδος, και ένα πολύ μικρό, συγκριτικά, ποσοστό, καταφέρνει να διαφύγει από αυτή συστηματικά. Είναι τόσο δύσκολη, που ίσως να μην είναι καν δυνατόν για κάποιους(λίγους) να διαφύγουν. Ωστόσο, η χρήση των σχημάτων, με έναν αυτοματοποιημένο και άκοπο τρόπο, είναι νομίζω μια υπεραπλούστευση, η οποία μόνο δεινά μπορεί να προκαλέσει. Φυσικά και δεν διαφωνώ ότι είναι μια πολύ χρήσιμη και βοηθητική διαδικασία, όταν συμβαίνει σωστά, απλώς εφιστώ την προσοχή, όσον αφορά τα λάθη τα οποία μπορεί να εμπεριέχει. Αποφεύγοντας αυτά, μπορούμε να ωφεληθούμε από αυτήν, διαφορετικά απλά ακολουθούμε μια λογική "το μη χείρον βέλτιστον", η οποία μακροπρόθεσμα είναι βλαβερή.
Homo Cogitans
Στο κείμενο περί ψυχολογίας, είχα αναφερθεί στα διάφορα πεδία της επιστήμης αυτής. Ένα εξ'αυτών, πολύ σημαντικό, είναι η γνωστική ψυχολογία. Η γνωστική ψυχολογία μελετά τις γνωστικές διεργασίες του ανθρώπου(μάθηση, μνήμη, αντίληψη, σκέψη). Ξεκινώντας λοιπόν να εντρυφώ στο θέμα, στο οποίο θα αναφερθώ σήμερα, θα χρησιμοποιήσω μια πολύ βασική έννοια της γνωστικής ψυχολογίας. Πρόκειται για την έννοια των γνωστικών σχημάτων. Ο όρος αυτός ανήκει στον γνωστό ψυχολόγο Jean Piaget το 1923 κι έχει έκτοτε χρησιμοποιηθεί κι επεκταθεί εκτενώς. Τα γνωστικά σχήματα αφορούν τα δομικά στοιχεία της αντίληψης και της γνωστικής αναπαράστασής μας για τον κόσμο, κάθε μικρή γνώση κι ιδέα, την οποία χρησιμοποιούμε για να δημιουργούμε κατηγορίες στο μυαλό μας, να εντάσσουμε αντικείμενα σε αυτές και να εξετάζουμε τον τρόπο σύνδεσής τους. Θα μπορούσε κανείς να πει ότι είναι προκαθορισμένοι τρόποι σκέψης, οι οποίοι έχουν διαμορφωθεί μέσω της εμπειρίας, και χρησιμοποιούνται κάθε φορά που ερχόμαστε αντιμέτωποι με μία κατάσταση, η οποία μας έχει ξαναπαρουσιαστεί και στο παρελθόν, ίδια ή παρόμοια. Τότε, αντί να ξανασκεφτόμαστε από την αρχή για αυτή, ώστε να την καταλάβουμε και να σχεδιάσουμε ένα πλάνο αντίδρασης, την κατατάσσουμε σε μία ήδη υπάρχουσα στο νου μας κατηγορία και χρησιμοποιούμε στο μεγαλύτερο βαθμό τις ήδη υπάρχουσες γνώσεις μας από την εμπειρία μας για να λειτουργήσουμε. Αυτό μας προσφέρει μεγαλύτερη ακρίβεια και μικρότερη απώλεια χρόνου, ενέργειας και γνωστικών πόρων. Για παράδειγμα, όταν νοιώθουμε να έχει ξεραθεί το στόμα μας και να έχουμε αφυδατωθεί, τότε, με αυτά τα στοιχεία, ενεργοποιείται το σχήμα της δίψας κι η αντίδραση που έχουμε μάθει να έχουμε σε αυτό(να πιούμε νερό).
Τα σχήματα όπως είπα έχουν και κατηγοριοποιητικό ρόλο. Για παράδειγμα, έχουμε μάθει ότι ένα μακρόστενο(συνήθως) αντικείμενο, με ξύλινο κορμό, κλαδιά και φύλλα, ονομάζεται δέντρο. Επομένως, όποτε βλέπουμε ένα αντικείμενο με αυτά τα χαρακτηριστικά το εντάσσουμε αυτόματα, και χωρίς πολύ σκέψη στην κατηγορία "δέντρο". Η αυτοματοποίηση αυτή στη σκέψη είναι ένα από τα βασικά στοιχεία των σχημάτων και σημείο κλειδί σε αυτή την ανάρτηση. Αντιλαμβανόμαστε ένα αντικείμενο ή μία κατάσταση και, εφόσον έχουμε ξαναέρθει αντιμέτωποι στην εμπειρία μας με αυτό ή με κάτι παρόμοιο, το εντάσσουμε αυτόματα και στην κατηγορία που έχουμε μάθει ότι ανήκει και δρούμε με τον τρόπο που έχουμε μάθει να δρούμε σε μια αντίστοιχη περίπτωση. Φυσικά, τα σχήματα μπορούν να έχουν και πολύ πιο απλή ή και πολύ πιο σύνθετη μορφή από τα παραδείγματα που ανέφερα εγώ εδώ. Αναφέρθηκα ήδη στα πλεονεκτήματα αυτής της διαδικασίας, της ύπαρξης και χρήσης σχημάτων. Μεγαλύτερη ακρίβεια και μικρότερη απώλεια χρόνου, ενέργειας και γνωστικών πόρων. Αυτά άλλωστε είναι εύκολο να τα καταλάβει κανείς και όσοι ασχολούνται με το αντικείμενο τα ξέρουν ήδη καλά. Κάτι, το οποίο δεν μου φαίνεται να είναι επαρκώς γνωστό και τονισμένο, είναι το μειονέκτημα των σχημάτων, ή, πιο σωστά, της πλήρως αυτοματοποιημένης χρύσης τους.
Ας αναφερθώ λοιπόν στις παροιμίες του τίτλου. "Ό,τι λάμπει δεν είναι χρυσός". Πρόκειται για μια περίπτωση όπου κάτι έχει ένα χαρακτηριστικό ενός άλλου αντικειμένου(λάμψη), αλλά δεν είναι το ίδιο αντικείμενο. Σε αυτή την περίπτωση, το λάθος είναι ότι στεκόμαστε σε ένα χαρακτηριστικό ενός αντικειμένου για να το κατηγοριοποιήσουμε, χωρίς να εξετάσουμε το σύνολο των χαρακτηριστικών του. "Όπου υπάρχει καπνός υπάρχει και φωτιά". Μία άλλη περίπτωση λάθους στην κατηγοριοποιήση. Καπνός μπορεί να προέλθει και από μια μηχανή(η οποία ναι μεν ενέχει καύση αλλά δεν πρόκειται ακριβώς για περίπτωση φωτιάς) ή ακόμα και με τεχνικούς τρόπους(παραπλάνηση). Το λάθος λοιπόν εδώ είναι ότι εξετάζουμε ένα χαρακτηριστικό μιας κατάστασης, για να την κατηγοριοποιήσουμε, χωρίς να ελέγξουμε αν το χαρακτηριστικό είναι πραγματικό κι αν έχει προέλθει από τον τρόπο που προϋποθέτει η κατάσταση-κατηγορία(εδώ :η φωτιά). Ένα ακόμα λάθος που μπορούμε να κάνουμε, για το οποίο δεν έχω κατά νου κάποια σχετική παροιμία, είναι να ερμηνεύσουμε λάθος τα στοιχεία που έχουμε. Για παράδειγμα, να δούμε κάτι μακρύ, με διακλαδώσεις, και να νομίζουμε ότι είναι κλαδί κι επομένως το αντικείμενο, στο οποίο ανήκει, δέντρο, ενώ είναι ένα τεντωμένο χέρι που ανήκει σε έναν άνθρωπο(λογικά κανείς δεν θα παραπλανείτο με κάτι τέτοιο απλώς θέλω να δώσω ένα απλοϊκό παράδειγμα για να σιγουρευτώ ότι γίνομαι κατανοητός).
Τα παραπάνω είναι κάποια γνωστικά λάθη στα οποία υποπίπτουμε, εμείς οι άνθρωποι, κατά τη χρήση των σχημάτων. Η χρήση των σχημάτων, όπως προείπα, είναι αυτόματη, κι έχει ως στόχο να μας διευκολύνει. Επομένως, είναι λογικό να μην πολυσκεφτόμαστε καθώς τα χρησιμοποιούμε, τόσο γιατί η διεργασία γίνεται αυτόματα, όσο και γιατί κάτι τέτοιο θα αναιρούσε το διευκολυντικό χαρακτήρα της. Ωστόσο, αυτό είναι σε ένα μεγάλο βαθμό λάθος, γιατί τα παραπάνω λάθη, τα οποία η διαδικασία εμπεριέχει, είναι δυνατόν να υποβαθμίσουν την ποιότητά της και να αλλοιώσουν τη σκέψη μας. Για αυτό, πιστεύω ότι χρειάζεται, τουλάχιστον όταν σκεπτόμαστε για κάποιο σημαντικό θέμα, να μπαίνουμε σε μια διαδικασία να εξετάζουμε αυτά τα 3 που ανέφερα στην παραπάνω παράγραφο( α)μήπως ένα χαρακτηριστικό υπάρχει και σε κάποια άλλη κατηγορία εκτός από αυτή που μας έρχεται πρώτη στο νου, β)μήπως πρόκειται για ψεύτικο χαρακτηριστικό ή για χαρακτηριστικό που προέρχεται από κάτι άλλο από αυτό που νομίζουμε και γ)μήπως το ίδιο το χαρακτηριστικό δεν είναι αυτό που νομίζουμε). Αυτό είναι ειδικά και πολύ χρήσιμο στις σχέσεις μας με τους άλλους ανθρώπους. Είναι πολύ κακό να κρίνουμε προθέσεις και τρόπους σκέψης των άλλων, χρησιμοποιώντας απλώς κάποια σχετικά σχήματα που διαθέτουμε, με βάση την πρότερη εμπειρία μας με τους ανθρώπους, για τον απλούστατο λόγο ότι δεν είναι όλοι ίδιοι. Για παράδειγμα, όταν κάποιος φωνάζει, αυτό γενικά φανερώνει επιθετικότητα και εντάσσεται σε αυτή την κατηγορία κι ενεργοποιεί αυτό το σχήμα. Ωστόσο, μπορεί κάποιος να συνηθίζει γενικά να είναι πιο θορυβώδης στην επικοινωνία του με τους άλλους, προσδοκώντας πχ να της προσδώσει μεγαλύτερη ζωντάνια. Ωστόσο, όπως και σε κάθε άλλη περίπτωση, είναι απαραίτητο, κατά τη γνώμη μου, να εξετάζουμε τις συμπεριφορές των άλλων επισταμένα, ελέγχοντας για το μήπως κάνουμε κάποιο από τα 3 προαναφερθέντα λάθη στην κατανόησή της. Κάτι τέτοιο θα ωφελούσε τις ανθρώπινες σχέσεις περισσότερο από όσο θα μπορούσε κανείς να φανταστεί.
Σχετικό με την τελευταία παραίνεση είναι και κάτι στο οποίο δεν έχω ακόμη αναφερθεί και με το οποίο και προτίθεμαι να ολοκληρώσω το παρόν δοκίμιο. Αυτό είναι φυσικά το τρίτο ρητό. "Ου κρίνεις εξ'ιδίων τα αλλότρια" λένε πολλοί, εννοώντας να μην κρίνουμε τους άλλους με βάση τα δεδομένα που έχουμε για τον δικό μας εαυτό. Αυτό είναι κάτι πολύ σωστό κι ωραίο, αλλά νομίζω μένει, σχεδόν ολοκληρωτικά, στη θεωρία. Ανέφερα πριν τι είναι τα σχήματα και με ποιο τρόπο λειτουργούν. Αφορούν γνώσεις μας, πάνω σε κάποιο αντικείμενο, με βάση την εμπειρία μας. Κι ερωτώ: υπάρχει κάποιο αντικείμενο, που να χαρακτηρίζει στο μυαλό καθενός την κατηγορία "άνθρωπος-ανθρώπινη συμπεριφορά", από τον ίδιο και τη δική του συμπεριφορά; Νομίζω οι περισσότεροι, κι εγώ μαζί, θα απαντούσαμε όχι. Κι είναι κι αρκετά λογικό αυτό. Τον εαυτό μας, παρόλο που σε καμία περίπτωση δεν τον γνωρίζουμε σε ποσοστό πάνω από ένα 60% θα έλεγα, και πάλι τον γνωρίζουμε περισσότερο από όλους τους άλλους ανθρώπους μαζί. Επομένως, είναι λογικό κι επόμενο να χρησιμοποιούμε αυτόν ως κύρια πηγή άντλησης γνώσης για το ανθρώπινο είδος, τον τρόπο σκέψης και τη συμπεριφορά του. Ωστόσο, αυτό είναι ένα τεράστιο σφάλμα. Όπως είχα εξηγήσει εκτενώς στο 1ο συνδυαστικό δοκίμιο, πριν λίγο καιρό, ο κάθε άνθρωπος είναι ασύγκριτα διαφορετικός και σκέπτεται-συμπεριφέρεται αρκετά διαφορετικά από τους άλλους. Δυστυχώς βέβαια, είναι μάλλον αδύνατο να κατανοήσουμε πλήρως το πώς σκέφτονται και δρουν οι άλλοι, τη στιγμή που δεν μπορούμε να το κάνουμε ούτε για τον ίδιο τον εαυτό μας αυτό, οπότε είναι λογικό να χρησιμοποιούμε ως σημείο αναφοράς για το ανθρώπινο είδος και τον τρόπο σκέψης-συμπεριφοράς του το άτομό μας. Όσο όμως κι αν είναι λογικό, είναι λάθος και μη λειτουργικό, αφού στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν ούτε 2 άνθρωποι σε αυτόν τον πλανήτη που να ταυτίζονται σε πολύ μεγάλο βαθμό, στο θέμα του "τι συμβαίνει μέσα στο κεφάλι τους". Οπότε, η παροιμία "ου κρίνεις εξ'ιδίων τα αλλότρια" είναι απίστευτα σωστή και πρέπει να την τηρούμε. Πρέπει να προσπαθούμε, στο βαθμό που είναι δυνατόν, να προσπαθούμε να κατανοήσουμε πώς σκέφτονται, νοιώθουν και δρουν οι άλλοι πάνω στον άξονα της δικής τους προσωπικότητας, κι όχι της δικής μας. Και παρόλο που ποτέ δεν θα το πετύχουμε αυτό σε ικανοποιητικό βαθμό, είμαι σίγουρος ότι κι ο μη ικανοποιητικός βαθμός θα είναι κι εκείνος πιο λειτουργικός από το να κρίνουμε σκέψεις, προθέσεις και πράξεις άλλων με βάση το δικό μας εαυτό.
Μάλλον αυτό που ζητάω και προς το οποίο ωθώ, με αυτό το κείμενο, είναι κάτι αρκετά δύσκολο, από τη στιγμή που ζητάω τροποποίηση μιας διαδικασίας που έχει εδραιωθεί, με το πέρασμα τόσων πολλών χρόνων, στο ανθρώπινο είδος, και ένα πολύ μικρό, συγκριτικά, ποσοστό, καταφέρνει να διαφύγει από αυτή συστηματικά. Είναι τόσο δύσκολη, που ίσως να μην είναι καν δυνατόν για κάποιους(λίγους) να διαφύγουν. Ωστόσο, η χρήση των σχημάτων, με έναν αυτοματοποιημένο και άκοπο τρόπο, είναι νομίζω μια υπεραπλούστευση, η οποία μόνο δεινά μπορεί να προκαλέσει. Φυσικά και δεν διαφωνώ ότι είναι μια πολύ χρήσιμη και βοηθητική διαδικασία, όταν συμβαίνει σωστά, απλώς εφιστώ την προσοχή, όσον αφορά τα λάθη τα οποία μπορεί να εμπεριέχει. Αποφεύγοντας αυτά, μπορούμε να ωφεληθούμε από αυτήν, διαφορετικά απλά ακολουθούμε μια λογική "το μη χείρον βέλτιστον", η οποία μακροπρόθεσμα είναι βλαβερή.
Homo Cogitans
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου