Το σημερινό κείμενο αποτελεί μία απόπειρα αποβελτίωσης και συμπλήρωσης τεσσάρων άλλων κειμένων(1*). Αυτό σημαίνει ότι θα προσπαθήσω, μέσα από αυτό το κείμενο, να θεμελιώσω τις ιδέες που εξέφρασα στα άλλα 4, να τις επεκτείνω κι εν τέλει να τις ενώσω ώστε να βγει ένα ενιαίο νόημα, που θα πηγάζει από όλα. Όσον αφορά το θέμα αυτό καθεαυτό, αφορά την ύπαρξη ή μη αντικειμενικής αλήθειας, το πώς εμείς οι άνθρωποι την αντιλαμβανόμαστε και το πώς αυτή η αντίληψη ή μη της αντικειμενικής αλήθειας επηρεάζει τις σχέσεις μας με τους άλλους ανθρώπους. Όπως λοιπόν μπορεί να παρατηρήσει κάποιος, υπάρχει στο κείμενο αυτό ένας συνδυασμός φιλοσοφίας-ψυχολογίας-κοινωνιολογίας, εξ'ου και συνδυαστικό.
Ένα από τα πιο μαγικά και όμορφα χαρακτηριστικά όσων έχει φτιάξει η φύση(σε αντίθεση με τα τεχνολογικά προϊόντα) είναι η τεράστια ποικιλομορφία που τα διέπει. Από τον κανόνα αυτό δεν θα μπορούσε να ξεφύγει και το ανθρώπινο είδος. Οι άνθρωποι διαφέρουμε σε πάρα πολλά χαρακτηριστικά, τόσο εξωτερικά(χρώμα, ύψος κλπ) όσο και εσωτερικά (χαρακτήρας). Ο τομέας ωστόσο στον οποίο διαφέρουμε κι απασχολεί το παρόν κείμενο είναι ο τομέας των αντιλήψεων. Κάθε άνθρωπος έχει τις δικές του αντιλήψεις, γύρω από κάθε θέμα. Αυτό είναι κάτι που, όσο κι αν το μαθαίνουμε από πολύ μικρή ηλικία και μαθαίνουμε στη θεωρία να το αντιμετωπίζουμε ως κάτι όμορφο και φυσιολογικό, στην πράξη, όλο και περισσότερο καθώς περνούν τα χρόνια, μας προκαλεί άσχημα συναισθήματα, από φόβο, ως κι αποστροφή. Είχα άλλωστε αναφερθεί εκτενώς, στο 1ο κοινωνιολογικό δοκίμιο(για τις μορφές κοινωνικού εξαναγκασμού), στην προσπάθεια που γίνεται ώστε οι άνθρωποι να μαζοποιηθούν και να εξαλειφθούν όσο το δυνατόν περισσότερο οι ατομικές διαφορές, οι οποίες αντιμετωπίζονται πια ως κάτι αρνητικό.
Ένας από τους βασικούς λόγους που συμβαίνει αυτό είναι η προσωποκεντρική τάση των περισσότερων ανθρώπων, που δέχονται ως σωστή κι αληθινή μονάχα τη δική τους, προσωπική κρίση(2*). Ό,τι αποκλίνει από αυτή το αντιμετωπίζουν το λιγότερο με σκεπτικισμό. Αυτό είναι βέβαια σε ένα βαθμό φυσιολογικό, είναι λογικό κάθε άνθρωπος να εμπιστεύεται περισσότερο τη δική του κρίση και όσοι δεν το κάνουν είναι κατά τη γνώμη μου λάθος. Αυτό που δεν είναι φυσιολογικό όμως είναι που οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τους κοινωνούς άλλων απόψεων ως άτομα που είτε είναι ανόητα και δεν βλέπουν ποιο είναι το σωστό, είτε ως άτομα που ναι μεν το βλέπουν αλλά κάνουν ότι δεν το βλέπουν, σε μια προσπάθεια να τους εξαπατήσουν, αποσκοπώντας προσωπικά ωφέλη. Αυτή η στάση δημιουργεί φυσικά προβλήματα, τόσο στην επικοινωνία, όσο και στις ανθρώπινες σχέσεις γενικότερα, αφού πώς μπορούν οι άνθρωποι να συνυπάρξουν αρμονικά όταν έχουν στο μυαλό τους ότι οι άλλοι, με τους οποίους συναναστρέφονται, είναι ανόητοι ή ανήθικοι; Φυσικά αυτή η στάση μπορεί να κυμαίνεται σε διάφορα επίπεδα, ανάλογα του πόσο κοντά είναι τα εκάστοτε "επίμαχα" άτομα προς τους ίδιους και πόσο σημαντικό είναι το θέμα πάνω στο οποίο διαφωνούν.
Βέβαια, επειδή (σχεδόν) τίποτα δεν είναι άσπρο-μαύρο, αναγνωρίζω, όπως προείπα άλλωστε, ότι αυτή η τάση είναι σε ένα βαθμό φυσική και επίσης χρήσιμη, αφού προάγει τη διαφορετικότητα κι επίσης είναι καλό οι άνθρωποι να έχουν πίστη στη δική τους κρίση και να μην επηρεάζονται από τους άλλους. Για αυτό θα εστιάσω κατ'αρχήν σε αυτό. Ένα πολύ ενδιαφέρον ζήτημα είναι το πώς προκύπτουν οι ανθρώπινες απόψεις κι η συνεπακόλουθη ποικιλομορφία τους. Οι αντιλήψεις ενός ανθρώπου μπορούν να έχουν τις ρίζες τους σε διάφορους παράγοντες. Ένας από τους βασικότερους, ίσως ο βασικότερος, είναι η μέχρι τώρα εμπειρία του ατόμου. Όλοι μας έχουμε μάθει να λειτουργούμε με κάποιους συγκεκριμένους τρόπους και κάποια συγκεκριμένα μοτίβα, ανάλογα με το τι έχουμε συνηθίσει και τι έχουμε διαπιστώσει ότι έχει αποτελέσματα. Αν για παράδειγμα κάποιος άνθρωπος έχει μάθει από την εμπειρία του ότι η κλοπή είναι αποτελεσματικός τρόπος για να βγάλει χρήματα, είναι πολύ πιθανό ότι, αν αντιμετωπίσει κάποια στιγμή οικονομικά προβλήματα, θα κρίνει ότι το να κλέψει είναι μια καλή διέξοδος. Παρόμοιο παράγοντα αποτελούν κι οι γνώσεις(κάποιος πχ που ξέρει ότι το κάπνισμα βλάπτει, με την προϋπόθεση βέβαια ότι το παίρνει στα σοβαρά-κάτι που οι περισσότεροι βέβαια δυστυχώς δεν κάνουν, δύσκολα θα το αρχίσει) και οι πεποιθήσεις του κοινωνικού συνόλου στο οποίο ανήκει. Ένας ακόμα παράγοντας που επηρεάζει την κρίση μας είναι και το συναίσθημα, στις διάφορες μορφές του. Ένα εξέχον παράδειγμα για αυτό είναι και το παράδειγμα των γονιών, τουλάχιστον στην Ελλάδα. Ό,τι κάνουν τα παιδιά τους είναι καλό κι άγιο, και φυσικά πολύ ανώτερο από αυτό που κάνει ο μέσος όρος των συνομηλίκων τους(εκτός αν είναι φυσικά κάτι αντίθετο με εκείνο στο οποίο τους προτρέπουν οι ίδιοι). Ένας πολύ ενδιαφέρον παράγοντας είναι ο παράγοντας της τυχαιότητας. Αυτό αφορά κρίσεις που διαμορφώθηκαν βιαστικά και χωρίς πολλή σκέψη, είτε γιατί δεν υπήρχε ο χρόνος, είτε γιατί το άτομο δεν είχε διάθεση για κάτι τέτοιο. Φυσικά, θεωρητικά, θα περίμενε κανείς ότι ένα άτομο που έχει πάρει μια απόφαση επιπόλαια, θα είναι αρκετά διαλλακτικό πάνω σε αυτή και δεκτικό απέναντι στις άλλες απόψεις για το ίδιο θέμα. Στην πραγματικότητα όμως, είναι πολύ δύσκολο για τους ανθρώπους να παραδεχτούν ότι έκαναν λάθος, ακόμα και στις επιπόλαιες κρίσεις τους, αφενός γιατί αυτό θα ήταν πλήγμα για την αυτοεκτίμησή τους κι αφετέρου γιατί οι άνθρωποι προσπαθούμε να εξοικονομήσουμε ενεργειακά αποθέματα και γνωστικούς πόρους, οπότε δεν θα θέλαμε να επανέλθουμε και να σκεφτούμε το ίδιο θέμα εκ νέου. Έτσι, με αυτά τα δύο δεδομένα, πιστεύω ότι ένας αρκετά μεγάλος αριθμός κρίσεών μας διαμορφώνεται, σε ένα μεγάλο βαθμό, τυχαία.
Οι παραπάνω είναι, κατά τη γνώμη μου, κάποιοι από τους βασικότερους παράγοντες που θα μπορούσε να επισημάνει κάποιος ως παράγοντες διαμόρφωσης των ανθρώπινων κρίσεων κι αποφάσεων, χωρίς να σημαίνει ότι δεν υπάρχουν άλλοι, στους οποίους θα μπορούσε να εστιάσει κανείς. Ένας βέβαια πολύ σημαντικός, που δεν ανέφερα, είναι ο παράγοντας που αφορά στο πλαίσιο. Το πλαίσιο είναι κάτι που είναι εξαιρετικά σημαντικό κι ενδιαφέρον, όσον αφορά τη μελέτη του πώς επιδρά στην ανθρώπινη σκέψη και συμπεριφορά. Μάλιστα σχεδίαζα να γράψω ξεχωριστό κείμενο για αυτό, αλλά προς το παρόν ας αρκεστώ σε μια αναφορά εδώ. Το πλαίσιο έχει διάφορες διαστάσεις: εκτός από την τοπική(μέρος) και τη χρονική(χρόνος), εντοπίζονται στο πλαίσιο και διαστάσεις σχετικές με το τι αυτό περιέχει(άτομα και αντικείμενα). Όλες αυτές οι επιμέρους συνιστώσες ενώνονται και δημιουργούν αυτό που ονομάζεται πλαίσιο. Και όλες, με τα συστατικά της η καθεμία, επιδρούν στον τρόπο που ο άνθρωπος σκέπτεται και δρα(ιδιαίτερα η κοινωνική ψυχολογία δίνει πολύ μεγάλη σημασία στον παράγοντα του πλαισίου). Κατά τη γνώμη μου μάλιστα, υπάρχουν για κάθε άνθρωπο τόσες διαφορετικές εκφάνσεις έκφρασής του, όσες και πλαίσια. Πιο απλά, σε κάθε διαφορετικό πλαίσιο, ο (ίδιος) άνθρωπος θα σκέφτεται και θα φέρεται, λίγο-πολύ, διαφορετικά(πχ φερόμαστε αρκετά διαφορετικά αν είμαστε με τους φίλους μας, σε σχέση με το πώς φερόμαστε στο εργασιακό μας περιβάλλον). Και αυτό είναι φυσικά κάτι απόλυτα λογικό, αφού το πώς σκεφτόμαστε και πράττουμε εξαρτάται(και έτσι πρέπει) από τα δεδομένα με τα οποία ερχόμαστε αντιμέτωποι. Κάθε μικρή αλλαγή στα δεδομένα, μπορεί να προκαλέσει μια αλλαγή στην έκφανση της συμπεριφοράς μας. Θα μπορούσε να παρομοιαστεί με ένα φαγητό, του οποίου η γεύση μπορεί να αλλάζει, ανάλογα με τη μεταβολή των υλικών που χρησιμοποιούνται. Φυσικά αυτό δε σημαίνει ότι οι άνθρωποι δεν έχουν προσωπικό τρόπο έκφρασης και καθοδηγούνται απλά από το πλαίσιο, σαν ρομποτάκια. Ο τρόπος σκέψης και η συμπεριφορά αποτελεί ένα συνδυασμό των ατομικών χαρακτηριστικών και της κατάστασης-πλαισίου. Για παράδειγμα, αν σε έναν άνθρωπο, που είναι από μόνος του εργατικός κι υπεύθυνος, ανατεθεί ένας μεγάλος φόρτος εργασίας, το πιθανότερο είναι να κάτσει και να δουλέψει πολύ ώστε να ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις. Αντίθετα, ένας λιγότερο εργατικός κι υπεύθυνος άνθρωπος, ευρισκόμενος στην ίδια ακριβώς κατάσταση, είναι πολύ πιθανό να μη δουλέψει όσο χρειάζεται για να φέρει εις πέρας την αποστολή του. Οπότε, το πιο φρόνιμο είναι να εξετάζονται τα ατομικά χαρακτηριστικά από κοινού με το πλαίσιο, στην προσπάθεια εξαγωγής συμπερασμάτων για το πώς σκέφτεται και πράττει ένα άτομο.
Νομίζω είναι εμφανές, κρίνοντας από την πολυπλοκότητα των συνιστωσών που διαμορφώνουν την κρίση μας, το πόσο φυσιολογική είναι αυτή η ποικιλομορφία που εμφανίζεται. Και τώρα, θέλω να εστιάσω σε κάτι εξαιρετικά σημαντικό, ίσως στο σημαντικότερο πράγμα που θα αναφέρω σήμερα, χωρίς το οποίο τίποτα από τα άλλα δεν θα έχει αξία. Η προσωπική κρίση του κάθε ανθρώπου είναι η πραγματικότητά του κι έχει εξαιρετικά μεγάλη σημασία για εκείνον. Αυτό είναι κάτι, που για κάποιον σχεδόν ανεξήγητο λόγο, οι άνθρωποι αδυνατούν να καταλάβουν. Ο κάθε άνθρωπος ζει σε μία πραγματικότητα δική του, εξαρτώμενη από την αντίληψή του, και ζει σύμφωνα με τα δεδομένα που έχει. Για παράδειγμα, ένας άνθρωπος που θεωρεί ότι το σημαντικότερο πράγμα στη ζωή είναι να έχεις λεφτά, ας μην απορούμε αν τον δούμε να δουλεύει υπερβολικά ή να κάνει κι ακόμα πιο ακραία πράγματα, όπως να κάνει απάτες ή να αυτοκτονήσει αν βρεθεί σε οικονομικό αδιέξοδο. Μπορεί σε κάποιον άλλο να φαίνεται ότι ο συγκεκριμένος άνθρωπος είναι τρελός και πράττει ανόητα. Και μπορεί και να είναι όντως έτσι. Αλλά καμία σημασία δεν έχει αυτό. Για τον άνθρωπο εκείνο το χρήμα είναι το πιο σημαντικό πράγμα και συνεπώς πρέπει να κάνει ό,τι μπορεί για να δώσει νόημα στη ζωή του αποκτώντας το. Σωστό, λάθος, δεν έχει καμία σημασία, επαναλαμβάνω. Είναι η πραγματικότητά του. Η κοσμοθεωρία του. Έχει μάθει να ζει μέσα σε αυτή και αυτό είναι κάτι που οι υπόλοιποι πρέπει να σεβαστούν. Φυσικά δεν λέω να μην τον συμβουλεύουν ή, στην περίπτωση που πχ κάνει κάποια απάτη, όπως ανέφερα πριν, να μείνει ατιμώρητος. Αυτό που εννοώ είναι ότι πρέπει να σεβαστούν ότι ο συγκεκριμένος άνθρωπος σκέφτεται κι έχει μάθει να ζει έτσι, εφόσον δεν τους ενοχλεί. Και πρέπει να το δουν κι ως κάτι φυσιολογικό. Όλοι έχουμε κάποιες αντιλήψεις με βάση τις οποίες ορίζουμε τις ζωές μας. Όπως έχουμε εμείς τις δικές μας, έτσι κι οι άλλοι έχουν τις δικές τους, οι οποίες, κατά πλειοψηφία, πιθανότατα θα διαφέρουν από τις δικές μας. Δεν σημαίνει όμως αυτό ότι είναι λανθασμένες κι οι δικές μας σωστές(ούτε και το αντίθετο βέβαια), ούτε ότι οι άλλοι είναι παράφρονες, ούτε ότι προσπαθούν να μας εξαπατήσουν. Σημαίνει ότι έχουν μάθει να σκέφτονται και να πράττουν με διαφορετικούς τρόπους, τουλάχιστον σε κάποια θέματα, κάτι που αποτελεί φυσικό επακόλουθο του γεγονότος ότι έχουν ακολουθήσει μια πορεία, λιγότερο ή περισσότερο, διαφορετική από τη δική μας και ότι έχουν μια, λιγότερο ή περισσότερο, διαφορετική προσωπικότητα. Κάποιες φορές μάλιστα μπορεί δύο άτομα που έχουν διαφορετική άποψη πάνω σε ένα θέμα να έχουν και τα δύο δίκιο, το καθένα από τη δική του σκοπιά και με τα δικά του δεδομένα. Επομένως πρέπει να σεβόμαστε την πραγματικότητα, μέσα στην οποία ζει ο κάθε άλλος άνθρωπος, και, αν θέλουμε να τον προσεγγίσουμε, να το κάνουμε έχοντας στο νου μας την ύπαρξη αυτής της διαφορετικής πραγματικότητας και να δρούμε ανάλογα(πχ στο άτομο του παραπάνω παραδείγματος θα ήταν λάθος να του πεις, επιμένοντας, να δουλεύει λιγότερο, αφού έρχεται σε κόντρα με τις επιδιώξεις του). Σε περίπτωση που ζητάμε κάτι εμείς από το άλλο άτομο, τότε θα πρέπει μόνο εμείς να το κάνουμε αυτό, μην περιμένοντας κι από κείνο το ίδιο. Αν ζητάει αυτό κάτι από μας, τότε το αντίθετο(αν και δεν θα ήταν κακό βέβαια να διευκολύνουμε και τους άλλους). Και αν οι σχέσεις είναι αμφίδρομες(πχ φιλία), τότε θα πρέπει και τα δύο άτομα να το κάνουν.
Ελπίζω στο σημείο αυτό να είναι κατανοητός και ξεκάθαρος ο βασικός άξονας αυτού του κειμένου, που αφορά στο γεγονός ότι κάθε άνθρωπος ζει σε μια πραγματικότητα δική του, δομημένη μέσω των σκέψεών του πάνω στα διάφορα θέματα, κι ότι αυτό είναι κάτι λογικό κι άξιο σεβασμού. Πριν ολοκληρώσω βέβαια το παρόν δοκίμιο, υπάρχει και κάτι ακόμα που πρέπει να απαντηθεί. Είναι τελικά όλα τόσο υποκειμενικά; Είναι όλα στο μυαλό μας; Αποτελεί η πραγματικότητα του κάθε ανθρώπου έναν ξεχωριστό, ιδιαίτερο κόσμο, που υφίσταται ανεξαρτήτως των άλλων; Κατά τη γνώμη μου, αντικειμενική αλήθεια υπάρχει, σχεδόν σε όλα τα θέματα. Απλώς, είναι δύσκολο να την προσεγγίσουμε εμείς οι άνθρωποι, με τα μέσα που διαθέτουμε. Δεν έχουμε κάποιο όργανο για να την προσεγγίσουμε. Αντίθετα, ακόμα και τα όργανα που διαθέτουμε(πχ τα μάτια), μας χαρίζουν τελικά κι εκείνα μια υποκειμενική εκδοχή της πραγματικότητας, στην οποία έχουμε προσαρμοστεί και ζούμε σύμφωνα με κείνη. Δυστυχώς, υπάρχει ένας μόνο τρόπος να προσεγγίσουμε την αντικειμενική αλήθεια, να διαπιστώσουμε τι είναι αντικειμενικά σωστό ή λάθος. Αυτός ο τρόπος είναι η κρίση εκ του αποτελέσματος. Κατά τη γνώμη μου, πράττοντας σωστά, 8-9 στις 10 φορές θα έχουμε ένα καλό αποτέλεσμα κι αντίστροφα. Επομένως, είναι πολύ σημαντικό να εξετάζουμε τα αποτελέσματα των διαφόρων πράξεών μας και να κρίνουμε αν είναι τα επιθυμητά ή όχι. Κάνοντάς το αυτό μπορούμε να φτάσουμε σε συμπεράσματα για το αν μια πρακτική είναι σωστή(αν προκαλεί τα επιθυμητά αποτελέσματα) ή λανθασμένη(αν προκαλεί ανεπιθύμητα αποτελέσματα). Κρίνοντας όσα κάνουμε εκ του αποτελέσματος μπορούμε σταδιακά να διαμορφώσουμε την εμπειρία μας και όταν βρεθούμε στο μέλλον σε ανάλογες καταστάσεις να πορευθούμε έχοντας μια ικανοποιητική αντίληψη του τι είναι σωστό να κάνουμε και τι όχι. Και ακόμα πιο σημαντικό είναι να κρίνουμε τις πράξεις των άλλων. Όπως λέω συχνά, κι έχω ίσως ξανααναφέρει κι εδώ κάποια φορά, ο ανόητος δεν μαθαίνει ποτέ, ο φυσιολογικός μαθαίνει από τα λάθη του κι ο έξυπνος μαθαίνει από τα λάθη των άλλων. Σχετικά με την εκ του αποτελέσματος κρίση και το παραθυράκι "τύχη", που δεν ανέλυσα εδώ, θα επανέλθω στο άμεσο μέλλον με ξεχωριστό δοκίμιο.
Θεωρώ πως αυτό το κείμενο είναι από τα σημαντικότερα που έχω αναρτήσει όλα αυτά τα χρόνια. Η αντίληψη του εαυτού μας, της προσωπικής μας κρίσης, μέσα σε έναν απέραντο ωκεανό σκέψεων και απόψεων περί αντικειμενικά "σωστού" και "λάθους", είναι κατά τη γνώμη μου μια εξαιρετικά σημαντική ψυχογνωστική διεργασία, με αντίκτυπο σε πολλούς επιμέρους τομείς, όπως είναι η σκέψη, η συμπεριφορά κι οι σχέσεις μας με τους άλλους. Στην πραγματικότητα, ό,τι κάνουμε έχει προέλθει από σκέψη πάνω στο τι είναι σωστό για να πετύχουμε τους εκάστοτε στόχους μας. Είναι κάτι που βρίσκεται σε κάθε σπιθαμή της ζωής μας και τη ρυθμίζει ολοκληρωτικά. Επομένως, είναι νομίζω πολύ σημαντική μια αναζήτηση που αφορά το πώς διαμορφώνεται η κρίση του κάθε ανθρώπου, πώς αυτή επιδρά στη συμπεριφορά του και τι σημαίνει για αυτόν και κατά πόσο τελικά αυτή η προσωπική, υποκειμενική κρίση, μπορεί να προσεγγίσει την αντικειμενική πραγματικότητα. Εγώ αυτά που θα ήθελα για μια ακόμα φορά να τονίσω, κλείνοντας, είναι η τεράστια σημασία της υποκειμενικής πραγματικότητας για τον κάθε άνθρωπο, το ότι η ποικιλομορφία στις "υποκειμενικές πραγματικότητες" είναι κάτι φυσικό, απαραίτητο κι άξιο σεβασμού, κι ότι είναι πολύ σημαντικό, εκτός από τη διαίσθηση, αυτές οι υποκειμενικές πραγματικότητες να διανθίζονται κι από τα ψήγματα της εμπειρίας που αποκτάμε μέσα στο χρόνο, κρίνοντας αν οι διάφορες πράξεις οδήγησαν τελικά εκεί που επιθυμούσαμε ή όχι.
Homo Cogitans
1*(4ο φιλοσοφικό δοκίμιο(κυρίως), 2ο κοινωνιολογικό, πρόλογος, 5ο ψυχολογικό)
2*(πρόλογος, 2ο κοινωνιολογικό δοκίμιο)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου