Μία από τις πρώτες έννοιες για τις οποίες μίλησα, ήταν η ηθική αρετή. Αφιέρωσα τα τρία πρώτα φιλοσοφικά-λογικά δοκίμια αναλύοντας (και)το τι είναι ηθική αρετή, πώς αποκτάται και ποιες είναι οι δυσμενέστατες επιπτώσεις της απουσίας της. Στο σημερινό μου κείμενο έχω σκοπό να πάρω τη βασική ιδέα πάνω στην οποία στηρίζεται η όλη <<φιλοσοφία>> μου περί ηθικής αρετής, την ιδέα της ισότητας μεταξύ των ανθρώπων, και να δείξω με ποιες συμπεριφορές αυτή συνεπάγεται.
Το σωστότερο είναι βέβαια να ξεκινήσω αυτό το κείμενο επαναλαμβάνοντας το τι ακριβώς είναι ηθική αρετή. Η ηθική αρετή είναι βασικά μια στάση του ανθώπου: κι ως στάση, ξεκινά από το μυαλό του, με την αντίληψή του ότι κι οι άλλοι άνθρωποι αξίζουν όσο αυτός, και καταλήγει στις αντίστοιχες συμπεριφορές(οι οποίες αποτελούν το θέμα του παρόντος κειμένου). Όπως ανέλυσα και στο δεύτερο φιλοσοφικό-λογικό δοκίμιο, οι άνθρωποι μπορεί να έχουν αρκετές διαφορές. Διαφορετική γλώσσα, διαφορετική θρησκεία, διαφορετική κοινωνική θέση. Όμως, όλες σχεδόν αυτές οι διαφορές, αφορούν χαρακτηριστικά που μεταβάλλονται. Για παράδειγμα, μπορεί κάποιος να είναι σήμερα πλούσιος, αλλά να συμβεί κάτι και να χάσει τα λεφτά του. Παρ'όλ'αυτά, παραμένει ο ίδιος άνθρωπος, ακριβώς. Δεν είναι ηλίθιο να του φερόμαστε καλά όταν θα είναι πλούσιος και την επόμενη, χωρίς να έχει αλλάξει, όχι; Βέβαια υπάρχουν και πιο μόνιμα χαρακτηριστικά που διαφοροποιούν τους ανθρώπους, όπως πχ η καταγωγή. Αλλά και σε αυτό, υπάρχει αντίλογος. Ακόμα κι αυτά, αφορούν μαθημένες συμπεριφορές(πχ στην περίπτωση της καταγωγής, κάποιος μαθαίνει να μιλάει ελληνικά, την ελληνική ιστορία, να συμπεριφέρεται κατά τα <<ελληνικά πρότυπα>>). Ακόμα κι αυτά τα πιο μόνιμα χαρακτηριστικά, μεταβάλλονται λοιπόν. Αντίθετα, αυτά στα οποία μοιάζουμε, όπως είναι πχ η δομή του σώματός μας, είναι χαρακτηριστικά που δε μεταβάλλονται(μεταβολή τους αποτελεί αφύσικο γεγονός) και για αυτό άλλωστε και δεν έχει διαφοροποιηθεί κανείς ως προς αυτά. Είναι λοιπόν ισχυρότερα και πρέπει να επικεντρωνόμαστε κυρίως σε αυτά. Πέρα από αυτό βέβαια, υπάρχει κι ένας άλλος λόγος που πρέπει να τηρούμε την ισότητα. Αυτός είναι ότι όλοι οι άνθρωποι αισθανόμαστε τον εαυτό μας ανώτερο, αν όχι από όλους, έστω από την πλειοψηφία. Και τονίζω τη λέξη <<αισθανόμαστε>>. Υπάρχει λόγος που χρησιμοποιώ αυτό το ρήμα κι όχι το <<νομίζουμε>>. Μπορεί κάποιος να νομίζει ότι δεν αξίζει τίποτα, αλλά να αισθάνεται ότι αξίζει πολλά. Αυτό συμβαίνει γιατί ζούμε τον εαυτό μας ασύγκριτα περισσότερο από κάθε άλλον, κι είναι λογικό να τον αγαπάμε και να τον ξέρουμε τόσο, ώστε να τον αισθανόμαστε σπουδαίο, ακόμα κι αν δε βρίσκουμε λογικά επιχειρήματα για να το τεκμηριώσουμε. Όμως, έτσι όπως το αισθανόμαστε εμείς αυτό, έτσι το αισθάνονται κι οι άλλοι. Πρέπει να το ξέρουμε αυτό. Και να μην παρασυρόμαστε από αυτή την αίσθηση, και να καταλήγουμε τελικά να συμπεριφερόμαστε(αν όχι και να νομίζουμε) σαν να αξίζουμε περισσότερο. Στην ουσία, είμαστε όλοι ίσοι, σαν άνθρωποι. Μπορεί σε σχέση με κάποιο άλλο χαρακτηριστικό(πχ τις γνώσεις που έχουμε) να αξίζουμε περισσότερο από κάποιον άλλο, αλλά σαν άνθρωποι αξίζουμε το ίδιο.
Πολύ φοβάμαι βέβαια ότι ακόμα και μια τόσο μεγάλη παράγραφος, όσο η προηγούμενη, στηριζόμενη σε κάποια λογικά επιχειρήματα, δεν μπορεί να νικήσει αυτή την αίσθηση <<ανωτερότητας>> που έχει ο κάθε άνθρωπος, πρώτα για τον εαυτό του, και σε δεύτερη φάση για τους οικείους του. Σε αυτή την περιπτώση, η μόνη λύση είναι να πω και κάποια άλλα πράγματα, τα οποία ίσως ωθήσουν κάποιους στο να συμπεριφέρονται ηθικά, με βάση την ισότητα. Ας δεχτούμε λοιπόν ότι κάποιοι άνθρωποι αξίζουν περισσότερο από άλλους-κάτι που πρακτικά σημαίνει ότι η δική τους ευτυχία είναι σημαντικότερη από των άλλων. Ωραία λοιπόν, ποιος το καθορίζει όμως το ποιοι είναι αυτοί; Ο καθένας θα όριζε άλλους ως ανώτερους. Ο καθένας θα όριζε τον εαυτό του και τους οικείους του και ακόμα κι οι ελάχιστοι που θα όριζαν με αντικειμενικά κριτήρια, ακόμα κι αυτοί δεν θα συμφωνούσαν μάλλον στο ποιοι θα ήταν οι ανώτεροι και στο πώς θα ορίζονταν αυτοί. Άρα δεν νομίζω ότι θα μπορούσαν ποτέ να οριστούν σωστά αυτοί οι ανώτεροι, ακόμα και αν υπάρχουν τελικά. Επομένως, αν πιστεύουμε ότι υπάρχουν άνθρωποι(κι αυτοί οι άνθρωποι είμαστε εμείς κι οι οικείοι μας-όσοι κρίνουν αντικειμενικά θεωρώ ότι είναι ώριμοι άνθρωποι, και λοιπόν δεν πιστεύουν σε ηλιθιότητες, όπως το ότι ένας άνθρωπος μπορεί να έχει μεγαλύτερη αξία από άλλους) ανώτεροι από τους άλλους, και συμπεριφερόμαστε και αναλόγως, η κατάσταση θα είναι ως εξής: <<Ας υποθέσουμε ότι υπάρχει ένα βοσκοτόπι που το μοιράζονται 10 κτηνοτρόφοι, έχοντας όλοι από 50 αγελάδες, σύνολο 500. Το βοσκοτόπι αυτό μπορεί να αντέξει ως 550, χωρίς να καταστραφεί. Αν κάποιοι πέντε, προφανώς ανήθικοι-πιστεύοντας ότι οι ίδιοι είναι πιο έξυπνοι και πιο <<μάγκες>>(συγγνώμη για την έκφραση), αυξήσουν το κοπάδι τους κατά 10 αγελάδες, το βοσκοτόπι δεν θα καταστραφεί, αλλά θα υπερισχύσουν αυτοί, έναντι των άλλων που δεν το έκαναν, και τελικά, αργά ή γρήγορα, θα τους αφανίσουν. Αν το κάνουν όλοι, θα έχουν όλοι κέρδος, αλλά τελικά το βοσκοτόπι θα καταστραφεί, και μαζί με αυτό κι οι ίδιοι, οικονομικά. Κι αν δεν το κάνει κανένας, μπορεί να μην έχουν τα κέρδη που θα είχαν, αν το έκαναν, θα μπορούν όμως να έχουν για πολλά χρόνια ένα σεβαστό κέρδος, εξασφαλίζοντας την επιβίωσή τους. Οπότε, έχουν 2 επιλογές. Είτε να το κάνουν και να ρισκάρουν να καταστραφεί το βοσκοτόπι κάνοντάς το κι οι άλλοι, είτε να μην το κάνουν, και να ρισκάρουν να καταστραφούν οι ίδιοι οικονομικά-επαγγελματικά, αν το κάνουν οι άλλοι. Αν όλοι σκεφτούν εγωιστικά, θα αποφασίσουν ότι το καλύτερο για αυτούς είναι να το κάνουν, γιατί οι ίδιοι είναι πιο <<μάγκες>> και πρέπει να έχουν το μέγιστο κέρδος, καταστρέφοντας τους άλλους, από τους οποίους περιμένουν να είναι τα <<κορόιδα>> της υπόθεσης και να μην το κάνουν, κι έτσι θα καταστρέψουν πολύ σύντομα το βοσκοτόπι. Επομένως, η πρώτη εναλλακτική, το να το κάνουν όλοι, οδηγεί στην καταστροφή. Θεωρητικά, υπάρχει και μια δεύτερη εναλλακτική:να το κάνουν μόνο 5, αφού τόσους θα τους άντεχε το βοσκοτόπι. Όμως, αυτή η λύση πρακτικά δεν υφίσταται, αφού ακόμα κι όσοι δεν είναι εγωιστές, αν έβλεπαν τους άλλους να το κάνουν, θα το έκαναν σίγουρα κι αυτοί. Και μένει μια τρίτη λύση, το να μην το κάνει κανένας, η οποία είναι ουσιαστικά η μοναδική, ακόμα κι αν κάποιοι ηλίθιοι ίσως να μην το αντιλαμβάνονται, μην μπορώντας να δουν πέρα από τη μύτη τους, από το τεράστιο <<εγώ>> τους. Μπορεί να μην τους προσφέρει το κέρδος που θα τους πρόσφερε το αν το έκαναν, αλλά τουλάχιστον δεν θα τους οδηγήσει στην καταστροφή που θα τους οδηγούσε το να το κάνουν όλοι. Η περίπτωση να το κάνουν αυτοί κι οι άλλοι όχι δεν υφίσταται, αφού ακόμα και κάποιος ηθικός, πιστεύοντας στην ισότητα, αν έβλεπε οι άλλοι να το κάνουν, θα το έκανε κι αυτός>>.
Το παραπάνω παράδειγμα(με τους κτηνοτρόφους και το βοσκοτόπι), το οποίο δεν το σκέφτηκα μόνος μου, αλλά άκουσα γι'αυτό σε ένα μάθημα κοινωνικής ψυχολογίας, είναι πολύ ενδιαφέρον , αφού μας καταδεικνύει πραγματικά πολλές και μεγάλες αλήθειες. Μας δείχνει πώς, επιζητώντας όλοι το μέγιστο προσωπικό κέρδος, έχουμε οδηγηθεί στην ομαδική καταστροφή. Μας δείχνει το πόσο κακό είναι το να σκέφτονται οι άνθρωποι το προσωπικό τους μόνο συμφέρον, αφού αυτό έχει ως αποτέλεσμα, ακόμα κι αν κάποιοι θέλουν να συμβιβαστούν με κάτι μικρότερο από το μέγιστο δυνατόν για να εξασφαλίσουν την ατομική ευημερία, να μην μπορούν να το κάνουν, αφού κάνοντάς το σημαίνει πρακτικά ότι εμπιστεύονται και τους άλλους(αφού αν οι ίδιοι συμβιβαστούν με τα λίγα κι οι άλλοι κυνηγήσουν τα πολλά, οι δεύτεροι θα επικρατήσουν έναντι των πρώτων), οι οποίοι σπάνια δείχνουν τον ίδιο αλτρουισμό και την ίδια ωριμότητα. Και γενικά, αυτό το παράδειγμα, για όποιον θελήσει να το σκεφτεί, οδηγεί σε ένα άσχημο συμπέρασμα: ότι επιζητώντας όλοι τα πολλά, θεωρώντας τους εαυτούς τους πιο άξιους να τα κατέχουν, θα οδηγηθούμε όλοι στην καταστροφή-κι είναι και μάλλον αδύνατο να μη γίνει έτσι, αφού ακόμα κι αν κάποιος θελήσει να συμβιβαστεί, δεν μπορεί να εμπιστευτεί τους άλλους. Και μετά από 2 παραγράφους, ήρθε η ώρα να φτάσω στο σημείο που επιθυμούσα: Όλοι αγαπάμε τους εαυτούς μας περισσότερο από όλους τους άλλους και θέλουμε να έχουμε περισσότερα από κάθε άλλον. Είτε αυτό το <<περισσότερα>> σημαίνει αγαθά, είτε σημαίνει δικαιώματα, είτε ευκαιρίες. Όλοι νομίζουμε τους εαυτούς μας(και συνήθως και τους οικείους μας) πιο άξιους από όλους, για να τα κατέχουν. Όλοι όμως. Αυτή είναι η λέξη-κλειδί. Αν επιδιώξουμε λοιπόν όλοι τα περισσότερα, ο κόσμος μας δεν θα μπορέσει να μας τα προσφέρει και θα καταστραφεί. Και ξαναλέω, δεν αφορά μόνο υλικά αγαθά αυτό. Μπορεί να αφορά και δικαιώματα πχ: ας πούμε ότι όλοι δίνουμε στους εαυτούς μας το δικαίωμα να καταστρέφουμε πράγματα που δεν μας ανήκουν. Είναι νομίζω αυτονόητο το τι θα επακολουθούσε. Κι όπως προείπα, το να έχουν αυτό το δικαίωμα μόνο κάποιοι είναι κάτι που κανένας από τους υπόλοιπους δε θα δεχόταν, οπότε αυτή η κατάσταση έχει δύο λύσεις: α)να το κάνουν όλοι και β)να μην το κάνει κανένας. Κι επειδή είναι ίσως ο συλλογισμός μου λίγο δυσνόητος, το νόημα είναι το εξής: ο κόσμος μας μπορεί να αντέξει συγκεκριμένο αριθμό για κάθε αντικείμενο και για κάθε δραστηριότητα-πχ μπορεί να αντέξει 6 δισεκατομμύρια αυτοκίνητα(αυτό είναι δικό μου νούμερο, οπότε μάλλον είναι λάθος), άρα σε κάθε κάτοικο της γης αντιστοιχεί ένα(αφού είμαστε περίπου 6 δισεκατομμύρια). Αν κάποιος, θεωρώντας τον εαυτό του ανώτερο από τους άλλους, πάρει 3, τότε θα έχει πλεονέκτημα απέναντί τους. Έτσι, θα κάνουν κι οι άλλοι το ίδιο, για να το εξαλείψουν, με αποτέλεσμα την καταστροφή της ατμόσφαιρας. Οπότε, για να μη φτάσουμε σε αυτό το σημείο, είναι καλό κανένας μας να μην παρεκλίνει από το δρόμο της ισότητας, την ηθική αρετή, και να συμπεριφέρεται ηθικά. Και τώρα ήρθε επιτέλους η στιγμή να μπω στο πραγματικό θέμα του κειμένου μου, που αφορά το τι σημαίνει πρακτικά το να <<συμπεριφέρεται κανείς ηθικά>>.
Α.Σεβασμός δικαιωμάτων των άλλων
Το βασικό είναι προφανέστα αυτό, για το οποίο έχω μιλήσει τόσες και τόσες φορές, από την πρώτη μέρα μέχρι και σήμερα. Πρέπει να σεβόμαστε τα δικαιώματα των άλλων. Μόνο έτσι θα σέβονται κι εκείνοι τα δικά μας και θα μπορούμε να ζήσουμε αρμονικά. Διαφορετικά, αν δε σεβαστούμε κάποιο δικαίωμα κάποιου, κι εκείνος θα μας το ανταποδώσει κάποια στιγμή, μόλις βρει ευκαιρία. Κι επίσης, είναι πολύ πιθανό, αν δουν οι άλλοι άνθρωποι ότι κάποιος καταπατά τα δικαιώματα κάποιου, να καταπατήσουν κι οι ίδιοι τα δικαιώματα του θύτη, ή και άλλων ανθρώπων, επιδιώκοντας να μην βρεθούν σε δυσμενέστερη θέση από αυτόν που το κάνει. Και πιστεύω πως, ακόμα κι ο πιο ανόητος, ακόμα κι ο πιο εγωιστής άνθρωπος, μπορεί να συλλάβει πολύ καλά τι θα συνέβαινε σε μια τέτοια περίπτωση. Γιατί ακόμα κι αν αργήσει η αντίδραση να έρθει, είναι σίγουρο πως θα έρθει και θα είναι καταστροφική. Φυσικά, πέρα από το ότι είναι ωφέλιμο, το να σεβόμαστε τα δικαιώματα των άλλων είναι και το σωστό, γιατί κι οι άλλοι είναι κι αυτοί άνθρωποι, με ανάγκες και συναισθήματα, και λοιπόν σε τίποτα δεν υπολείπονται από εμάς, ώστε να αξίζουν μια άσχημη συμπεριφορά. Όσο για το ποια είναι τα δικαιώματα των άλλων, τα βασικά έχουν καταγραφεί κι αναγνωρίζονται από όλους. Εγώ προσωπικά, θεωρώ δικαίωμα κάποιου να έχει μια καλή σωματική-ψυχική-πνευματική υγεία. Οπότε, οποιαδήποτε πράξη μας πλήττει μία(ή και παραπάνω) εκ των τριών, συνιστά καταπάτηση των δικαιωμάτων του άλλου(εξαιρούνται περιπτώσεις τιμωρίας-κι εκεί βέβαια, σκοπός της τιμωρίας πρέπει να είναι ο σωφρονισμός κι όχι απλά ο βασανισμός αυτού που έσφαλε).
Β.Αποφυγή διεκδίκησης περισσότερων από όσα μας αναλογούν
Αυτό αποτελεί το βασικό για το οποίο μιλούσα στην τρίτη και την τέταρτη παράγραφο, κι ουσιαστικό ο λόγος που το να είμαστε ηθικοί είναι, πέρα από σωστό, και πολύ ωφέλιμο για μας. Υπάρχουν 2 είδη δραστηριοτήτων(/αγαθών/δικαιωμάτων κλπ). Είναι αυτές που μπορεί να τις κάνει ένας αριθμός ατόμων ανώτερος του αριθμού των ανθρώπων που ζούμε στη γη, κι αυτές που μπορεί να τις κάνει ένας μικρότερος(στην περίπτωση των αγαθών, αυτά που μπορεί να τα έχουν ένας αριθμός ανθρώπων μεγαλύτερος από όσους υπάρχουν κι αυτά που μπορεί να τα έχει ένας μικρότερος). Το πόσοι <<μπορούν>> ορίζεται από το ποιο είναι το μεγαλύτερο ποσοστό που μπορεί να τις κάνει χωρίς να καταστραφεί ο πλανήτης. Στην παρούσα φάση, είμαστε 6 δισεκατομμύρια(και κάτι) άνθρωποι. Αν κάτι μπορούν να το κάνουν 7 δισεκατομμύρια(δεν μπορούμε βέβαια να υπολογίσουμε ακριβώς, μπορούμε όμως στο περίπου) χωρίς να καταστραφεί ο πλανήτης, τότε μπορούμε να το κάνουμε όλοι. Αν κάτι μπορούν να το κάνουν 15 δισεκατομμύρια άνθρωποι, τότε μπορούμε να το κάνουμε στο διπλάσιο βαθμό, όλοι. Αν πάλι κάτι μπορεί να το κάνει μόνο ένα δισεκατομμύριο, τότε δεν μπορεί να το κάνει κανένας. Και πριν κάποιος σκεφτεί ότι ο ίδιος είναι πιο έξυπνος από τους άλλους, οπότε θα το κάνει αυτός κι οι άλλοι όχι, τον πληροφορώ ότι κανείς δεν θα κάτσει να <<φάει τη σκόνη του>>(συγγνώμη ξανά για την έκφραση). Αν αρχίσουν κάποιοι να το κάνουν και να ωφελούνται από αυτό, τότε θα το κάνουν κι οι υπόλοιποι. Κι αν ο πλανήτης δεν το αντέχει να το κάνουν όλοι, θα καταστραφούμε. Οπότε, το καλύτερο είναι να μην το κάνει κανείς. Σε αυτή τη διαδικασία, δεκαδικά δεν υπάρχουν. Ότι ισχύει, ισχύει για όλους, κι όχι για κάποιους. Και γιατί είναι το σωστό, αλλά και γιατί είναι κι η μόνη λύση. Επομένως, για να είμαστε ηθικοί, δεν πρέπει ποτέ να κάνουμε κάτι σε βαθμό που αν το έκαναν όλοι τόσο, ο πλανήτης μας θα καταστρεφόταν(εξαιρούνται βέβαια ορισμένες ακραίες περιπτώσεις: πχ, είναι λογικό για κάποιον ανάπηρο να έχει μεγαλύτερα έξοδα από έναν συνηθισμένο άνθρωπο).
Γ:Βοηθάμε τους άλλους
Δεν νομίζω ότι χρειάζεται να πω πολλά για αυτό, τη στιγμή που έχω αφιερώσει ένα ολόκληρο δοκίμιο(14ο φιλοσοφικό-λογικό). Είναι άλλωστε κι ένα θέμα που θα έπρεπε όλοι οι νοήμονες άνθρωποι να μη χρειάζονται πολλές εξηγήσεις. Η ουσία είναι, ότι, από τη στιγμή που κανένας μας δεν είναι παντοδύναμος, πρέπει όλοι να βοηθάμε τους άλλους, όπως κι όποτε μπορούμε, ώστε να επιβιώσουμε. Διαφορετικά, δεν θα βοηθάνε κι οι άλλοι εμάς, κι έτσι, ο καθένας μόνος του, θα είναι πολύ δύσκολο να επιβιώσει. Βέβαια, τη στιγμή που ζούμε σε μια εποχή που δεν υπάρχει ούτε το θεμελιώδες, ο αλληλοσεβασμός, μπορεί κανείς να θεωρήσει πολυτέλεια το να μιλάμε για αλληλοβοήθεια. Δεν είναι όμως έτσι. Αν πράγματι είμαστε ηθικοί, και πιστεύουμε λοιπόν στην ισότητα των ανθρώπων, θα βοηθάμε τους άλλους όπως θα βοηθούσαμε και τον εαυτό μας ή κάποιο αγαπημένο μας πρόσωπο, και θα παίρναμε και την ίδια βοήθεια από αυτούς. Είναι νομίζω απλό. Αν δύο άνθρωποι χτίσουν ο καθένας το σπίτι του μόνος του, θα δυσκολευτούν περισσότερο και θα χρειαστούν πιο πολύ χρόνο από όσο θα χρειαζόντουσαν αν συνεργάζονταν, και βοηθούσε ο καθένας τον άλλο στην κατασκευή του δικού του σπιτιού, χρησιμοποιώντας ο καθένας τις δικές του ιδιαίτερες ικανότητες. Επίσης, μπορεί, αν κάποιος έχει χρόνο και δυνατότητα, να βοηθήσει κάποιον, ο οποίος να του το ανταποδώσει όταν ο πρώτος δεν θα είναι τόσο άνετος(δεν πρέπει βοηθώντας να σκεφτόμαστε μόνο την ανταπόδοση, αφού κάποιοι ίσως να μην μπορέσουν να μας ανταποδώσουν την ευεργεσία, όμως αν κάποιος μπορεί και δεν το κάνει είναι ανήθικος κι άτιμος). Φαίνεται λοιπόν, και σε αυτή την περίπτωση, ότι η ηθική αρετή δεν είναι απλά κάτι σωστό, αλλά και κάτι ωφέλιμο, άσχετα από το αν κάποιοι μπορούν να βλέπουν μόνο τα βραχυπρόθεσμα ωφέλη, που είναι όντως μεγαλύτερα αν κάποιος είναι ανήθικος. Τα μακροπρόθεσμα ωφέλη αλλάζουν εντελώς την κατάσταση. Φαίνεται επίσης και γιατί παρατηρείται τόσο μικρή πρόοδο(συγκριτικά με τη μέγιστη δυνατή), στις διάφορες κοινωνίες, οι οποίες έχουν κατακλυστεί από εγωισμό-ανηθικότητα.
Δ.Μην θέλουμε οι άλλοι να κάνουν πράγματα που εμείς δεν θα κάναμε(στη θέση τους)
Έκανα και σε αυτό μια μικρή αναφορά παραπάνω, στο παράδειγμα με τα βοσκοτόπια. Είπα ότι κανείς δεν θα είναι φρόνιμο να αυξήσει το κοπάδι του, περιμένοντας πως οι άλλοι δεν θα το κάνουν. Όπως προείπα, είμαστε όλοι άνθρωποι. Έχουμε όλοι συναισθήματα-επιθυμίες, ευαισθησίες, αδυναμίες κλπ. Μπορεί να μην έχουμε όλοι ακριβώς τα ίδια συναισθήματα, αλλά κατά βάση είναι όμοια. Επομένως, είναι ανόητο και ανήθικο να ζητάμε από άλλους να κάνουν πράγματα που εμείς δεν θα κάναμε στη θέση τους. Επανερχόμενος στο παράδειγμα με τα βοσκοτόπια, γιατί δηλαδή οι 6-7 κτηνοτρόφοι να κάτσουν να καταστραφούν, για να πλουτίσουν οι 3-4; Έχει αυτό καμία λογική να το περιμένει κάποιος; Όπως εμείς επιζητάμε, σε πρώτο λόγο, την επιβίωση και, σε δεύτερο, την ευημερία μας, το ίδιο επιζητάνε κι οι άλλοι. Παρατηρώ πολύ συχνά ανθρώπους να περιμένουν, να ζητάνε από άλλους να κάνουν πράγματα που οι ίδιοι ούτε θα τολμούσαν. Κι επίσης συχνά, να τους κατηγορούν αν δεν τα κάνουν. Υπάρχει κάποια λογική σε αυτό; Κάποιος, έστω υποτυπώδης, συλλογισμός; Μπορεί κάποιοι πράγματι να κάνουν για μας περισσότερα από όσα θα κάναμε εμείς για αυτούς, είτε επειδή είναι πιο γενναίοι, είτε επειδή μας αγαπάνε περισσότερο από όσο εμείς αυτούς. Όμως, εμείς δεν δικαιούμαστε να ζητάμε από κανέναν να θυσιαστεί για μας. Αυτό είναι κάτι παντελώς ανόητο κι ανήθικο. Και πρέπει επίσης να ξέρουμε, ότι αν παίρνουμε από κάποιον πολλά, έστω κι επειδή αυτός θέλει να μας δώσει τόσα, κι επιστρέφουμε πολύ λιγότερα, δεν θα συνεχίσει να μας τα δίνει για πάντα. Γιατί, ακόμα κι αν κάποιος δεν είναι εγωιστής και δεν θεωρεί τον εαυτό του ανώτερο από τους άλλους, σίγουρα δεν τον θεωρεί και κατώτερο(αυτό μπορεί να συμβαίνει συνειδητά, υποσυνείδητα όμως ποτέ, γιατί αν συνέβαινε, ο άνθρωπος αυτός θα θυσιαζόταν κυριολεκτικά για τους άλλους, κάτι το οποίο δεν θα επέτρεπε ποτέ το ένστικτο της επιβίωσης). Οπότε, ας ζητάμε από τους άλλους όσα θα ζητούσαμε κι από τον εαυτό μας, κι ας μην παίρνουμε περισσότερα από όσα μπορούμε να επιστρέψουμε. Το να παραβιάζουμε την ισότητα είναι καταστροφικό σε κάθε περίπτωση, πόσο μάλλον αν το κάνουμε με άτομα με τα οποία συναναστρεφόμαστε κι έχουμε μια στενή σχέση. Βέβαια, όταν λέω να επιστρέφουμε ίσα εννοώ ίσο ποσοστό, όχι απαραίτητα ίσο μέγεθος, αφού ο άλλος μπορεί να είναι πλουσιότερος ή φτωχότερος σε κάποιον τομέα(πχ αν είμαστε διατεθιμένοι να δώσουμε σε κάποιον το 10% της φροντίδας και της προσοχής μας, ας είμαστε ικανοποιημένοι και με το δικό του 10%. Βέβαια για μας το 10% μπορεί να είναι 10 ώρες τη βδομάδα, και για τον άλλο 12. Παρ'όλ'αυτά, πρέπει να υπολογίζουμε με ποσοστά και όχι με μεγέθη. Γιατί αν κάποιος έχει 10 ώρες ελεύθερες τη βδομάδα, και μας αφιερώνει τις 8, είναι σημαντικότερο από αν έχει 30, και μας αφιερώνει 12).
Ε.Το σύνολο έχει μεγαλύτερη αξία από τη μονάδα
Νομίζω ότι, από όλα όσα έχω πει, αυτό είναι μάλλον εκείνο που θα προκαλέσει την ασχημότερη εντύπωση στους περισσότερους. Έχω τους λόγους μου που το λέω αυτό. Ξεκινώντας βέβαια, πρέπει να αναλύσω το συλλογισμό μου. Παίρνοντας ως δεδομένο ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι, 100 άνθρωποι έχουν μεγαλύτερη αξία από 20. Είναι σαν να έχουμε 120 μήλα, τα οποία αξίζουν όλα 1 ευρώ(χρησιμοποιώ την τιμή αυτή για να διευκολύνω την κατανόηση). Αν βάλουμε τα 100 σε μια σακούλα και τα 20 σε μια άλλη, η πρώτη σακούλα θα αξίζει 100 ευρώ και η δεύτερη 20. Το ίδιο συμβαίνει και με τους ανθρώπους, οι οποίοι επίσης αξίζουν όλοι το ίδιο(ακόμα κι αν κάποιος διαφωνεί, δεν είναι κανένας νομίζω σε θέση να κρίνει το πόσο αξίζει ο καθένας μας, οπότε αν δεχτούμε ότι αξίζουμε όλοι το ίδιο, αφού, όπως απέδειξα, έχει μεγαλύτερα και περισσότερα ωφέλη). Σήμερα όμως, όλοι σχεδόν νομίζουν ότι οι ίδιοι αξίζουν περισσότερο. Βέβαια, ο λόγος που μιλάω για την αξία των ανθρώπων, και συγκρίνω σύνομο και μονάδα, καταλήγοντας στο παιδικό συμπέρασμα ότι ένα σύνολο μονάδων αξίζει περισσότερο από μία μονάδα μόνη της, είναι γιατί θέλω να μιλήσω και για κάτι άλλο. Ο λόγος που χρειάζεται να κάνουμε αυτές τις συγκρίσεις, είναι ότι, κάποιες φορές, πρέπει να θυσιαστούν κάποιοι λίγοι(ή ένας), για να χαρίσουν ευημερία στους πολλούς. Και τότε πρέπει να γίνει έτσι. Σίγουρα κάποιος προσεκτικός αναγνώστης μπορεί να σκεφτεί ότι αυτό έρχεται σε αντίθεση με αυτό που είπα πριν, ότι δεν πρέπει να ζητάμε από τους άλλους να θυσιάζονται για μας. Αυτό πράγματι ισχύει σε ένα βαθμό, υπάρχουν δύο στοιχεία όμως που αλλάζουν το συσχετισμό. Πρώτον, είπα πριν ότι δεν πρέπει να ζητάμε από άλλους να κάνουν πράγματα για μας, τα οποία δεν θα κάναμε εμείς για αυτούς-όμως, αυτό που λέω τώρα είναι ότι οποιοσδήποτε θα έπρεπε να θυσιαστεί αν μπορεί να χαρίσει ευημερία ή κι επιβίωση στους πολλούς: στην αρχαία ελλάδα το να πεθάνεις για την πατρίδα ήταν η ύψιστη τιμή-κάτι αντίστοιχο είναι αυτό που λέω και τώρα. Δεύτερον και κυριότερον, αυτό που είπα πριν είναι ότι κανείς δεν πρέπει να θέλει από τους άλλους να θυσιάζονται για αυτόν. Να μη θυσιάζονται όμως α)για καθαρά κερδοσκοπικούς σκοπούς και β)να μην επιλέγουν οι μεν το ότι οι δε πρέπει να θυσιαστούν. Αν οι 3-4 κτηνοτρόφοι του παραδείγματος αυξήσουν τα κοπάδια τους, τότε είναι σαν να επιλέγουν αυτοί ότι οι 6-7 πρέπει να θυσιαστούν για να ευημερήσουν οι ίδιοι. Εγώ όμως μιλάω για καταστάσεις που το σύνολο απειλείται από μια ζωντανή απειλή: συνήθως ένα άλλο σύνολο ανθρώπων(θα μπορούσε όμως να είναι και ζώο). Τότε, το ποιος θα θυσιαστεί θα το επιλέξει η τύχη ή ο εχθρός. Κι αν επιλεγούν 20 άτομα, με αντάλλαγμα τη σωτηρία 100, τότε θα πρέπει να θυσιαστούν. 100>20. Μπορεί να ακούγεται ψυχρή και σκληρή λογική, όμως είναι σωστή(εννοείται βέβαια ότι αν είναι δυνατόν να μη θυσιαστεί κανείς, αυτό πρέπει και να γίνει, εγώ όμως μιλάω για περιπτώσεις, στις οποίες δεν είναι). Ξέρω βέβαια ότι το 99,99999999999999% των ανθρώπων θα διαφωνούσε μαζί μου, ή έστω δεν θα είχε το θάρρος να το κάνει. Το βλέπω, κοιτάζοντας τη σημερινή Ελλάδα. Όλοι περιμένουν από τους άλλους να πολεμήσουν, να θυσιαστούν οι άλλοι για τους ίδιους, ενώ οι ίδιοι δεν είναι διατεθειμένοι να ρισκάρουν ούτε μια τρίχα από τα μαλλιά τους. Ενώ το σωστό είναι να πολεμήσουν όλοι ενωμένοι, κι ας χαθούν 1000, 10.000. Αυτοί που θα επιζήσουν και θα ευημερήσουν θα είναι πολύ περισσότεροι. Το ξέρω ότι κανείς δεν έχει τα κότσια να το κάνει, το ξέρω ότι ο φόβος πάντα θα κυβερνά αυτή τη χώρα. Αρχαίοι Έλληνες δεν είμαστε, ούτε σε αυτό. Η γενναιότητα κι η αυτοθυσία πέθαναν το '40, ίσως και το '73(ας δει κάποιος τι αποτέλεσμα είχαν τότε όμως).
ΣΤ.Για να είναι κάτι καλό, πρέπει να ωφελεί περισσότερους από όσους βλάπτει
Κι αυτό νομίζω ότι είναι εύκολο να το καταλάβει κανείς, έχοντας ενστερνιστεί την ιδέα της ισότητας. Είναι λογικό ότι (σχεδόν)τίποτα δεν ωφελεί τους πάντες, όπως κι ότι (σχεδόν)τα πάντα ωφελούν κάποιον. Οπότε, δεν υπάρχει τίποτα απόλυτα χρήσιμο και καλό, όπως και τίποτα απόλυτα άχρηστο και κακό. Αφού όμως όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι, το αν κάτι θα χαρακτηριστεί καλο ή κακό, εξαρτάται από το πόσους ωφελεί και πόσους βλάπτει. Αν κάτι βλάπτει περισσότερους από όσους ωφελεί, τότε είναι κακό. Αν ωφελεί περισσότερους από όσους βλάπτει, τότε είναι καλό. Όσο μεγαλύτερη είναι η διαφορά μεταξύ των μεν και των δε, τόσο περισσότερο καλό ή κακό είναι. Εννοείται επομένως ότι, αν κάτι είναι καλό, τότε πρέπει να γίνεται, ενώ, αν είναι κακό, δεν πρεπει. Για παράδειγμα, αν βρίσκονται σε ένα χώρο 50 άτομα, εκ των οποίων στα 40 αρέσει ένα είδος μουσικής, και στα 10 όχι, θα είναι καλό να ακούγεται αυτή η μουσική, αφού ωφελεί περισσότερους από όσους βλάπτει-θα πρέπει να προτιμηθεί η μουσική που αρέσει στους περισσότερους(αν δεν μπορεί βέβαια να βρεθεί κάτι να αρέσει σε όλους). Μια λανθασμένη ανάγνωση αυτής της άποψης(ότι για να είναι κάτι καλό, πρέπει να ωφελεί περισσότερους από όσους βλάπτει) αποτελεί και το δημοκρατικό πολίτευμα(θα πω περισσότερα για αυτό στο μέλλον). Φυσικά, πρέπει να κάνω και μια ακόμα διευκρίνιση. Όσο ανήθικο είναι να γίνεται κάτι αν βλάπτει περισσότερους από όσους ωφελεί, τόσο ανήθικο είναι και να καταπιέζονται συνεχώς κάποιες μικρές ομάδες, για να ωφελούνται κάποιες μεγάλες, κάτι που βλέπουμε αρκετά συχνά και στις μέρες μας.
Αυτές είναι οι κυριότερες κοινωνικές προεκτάσεις της ηθικής αρετής. Ελπίζω να τις ακολουθήσουν όλοι οι άνθρωποι και να γίνουν ηθικοί, αφού όπως απέδειξα, ή έστω ελπίζω να απέδειξα, η ηθική είναι, όχι μόνο ο πιο σωστός, αλλά κι ο πιο ωφέλιμος δρόμος. Είμαι σίγουρος ότι αν το σκεφτούν καλά, θα καταλήξουν κι οι περισσότεροι σε αυτό το συμπέρασμα. Μακάρι λοιπόν να γίνει αυτό σύντομα, χωρίς να συνεχίσει να μας καταδυναστεύει η ανηθικότητα κι ο εγωισμός.
Homo Cogitans
Το σωστότερο είναι βέβαια να ξεκινήσω αυτό το κείμενο επαναλαμβάνοντας το τι ακριβώς είναι ηθική αρετή. Η ηθική αρετή είναι βασικά μια στάση του ανθώπου: κι ως στάση, ξεκινά από το μυαλό του, με την αντίληψή του ότι κι οι άλλοι άνθρωποι αξίζουν όσο αυτός, και καταλήγει στις αντίστοιχες συμπεριφορές(οι οποίες αποτελούν το θέμα του παρόντος κειμένου). Όπως ανέλυσα και στο δεύτερο φιλοσοφικό-λογικό δοκίμιο, οι άνθρωποι μπορεί να έχουν αρκετές διαφορές. Διαφορετική γλώσσα, διαφορετική θρησκεία, διαφορετική κοινωνική θέση. Όμως, όλες σχεδόν αυτές οι διαφορές, αφορούν χαρακτηριστικά που μεταβάλλονται. Για παράδειγμα, μπορεί κάποιος να είναι σήμερα πλούσιος, αλλά να συμβεί κάτι και να χάσει τα λεφτά του. Παρ'όλ'αυτά, παραμένει ο ίδιος άνθρωπος, ακριβώς. Δεν είναι ηλίθιο να του φερόμαστε καλά όταν θα είναι πλούσιος και την επόμενη, χωρίς να έχει αλλάξει, όχι; Βέβαια υπάρχουν και πιο μόνιμα χαρακτηριστικά που διαφοροποιούν τους ανθρώπους, όπως πχ η καταγωγή. Αλλά και σε αυτό, υπάρχει αντίλογος. Ακόμα κι αυτά, αφορούν μαθημένες συμπεριφορές(πχ στην περίπτωση της καταγωγής, κάποιος μαθαίνει να μιλάει ελληνικά, την ελληνική ιστορία, να συμπεριφέρεται κατά τα <<ελληνικά πρότυπα>>). Ακόμα κι αυτά τα πιο μόνιμα χαρακτηριστικά, μεταβάλλονται λοιπόν. Αντίθετα, αυτά στα οποία μοιάζουμε, όπως είναι πχ η δομή του σώματός μας, είναι χαρακτηριστικά που δε μεταβάλλονται(μεταβολή τους αποτελεί αφύσικο γεγονός) και για αυτό άλλωστε και δεν έχει διαφοροποιηθεί κανείς ως προς αυτά. Είναι λοιπόν ισχυρότερα και πρέπει να επικεντρωνόμαστε κυρίως σε αυτά. Πέρα από αυτό βέβαια, υπάρχει κι ένας άλλος λόγος που πρέπει να τηρούμε την ισότητα. Αυτός είναι ότι όλοι οι άνθρωποι αισθανόμαστε τον εαυτό μας ανώτερο, αν όχι από όλους, έστω από την πλειοψηφία. Και τονίζω τη λέξη <<αισθανόμαστε>>. Υπάρχει λόγος που χρησιμοποιώ αυτό το ρήμα κι όχι το <<νομίζουμε>>. Μπορεί κάποιος να νομίζει ότι δεν αξίζει τίποτα, αλλά να αισθάνεται ότι αξίζει πολλά. Αυτό συμβαίνει γιατί ζούμε τον εαυτό μας ασύγκριτα περισσότερο από κάθε άλλον, κι είναι λογικό να τον αγαπάμε και να τον ξέρουμε τόσο, ώστε να τον αισθανόμαστε σπουδαίο, ακόμα κι αν δε βρίσκουμε λογικά επιχειρήματα για να το τεκμηριώσουμε. Όμως, έτσι όπως το αισθανόμαστε εμείς αυτό, έτσι το αισθάνονται κι οι άλλοι. Πρέπει να το ξέρουμε αυτό. Και να μην παρασυρόμαστε από αυτή την αίσθηση, και να καταλήγουμε τελικά να συμπεριφερόμαστε(αν όχι και να νομίζουμε) σαν να αξίζουμε περισσότερο. Στην ουσία, είμαστε όλοι ίσοι, σαν άνθρωποι. Μπορεί σε σχέση με κάποιο άλλο χαρακτηριστικό(πχ τις γνώσεις που έχουμε) να αξίζουμε περισσότερο από κάποιον άλλο, αλλά σαν άνθρωποι αξίζουμε το ίδιο.
Πολύ φοβάμαι βέβαια ότι ακόμα και μια τόσο μεγάλη παράγραφος, όσο η προηγούμενη, στηριζόμενη σε κάποια λογικά επιχειρήματα, δεν μπορεί να νικήσει αυτή την αίσθηση <<ανωτερότητας>> που έχει ο κάθε άνθρωπος, πρώτα για τον εαυτό του, και σε δεύτερη φάση για τους οικείους του. Σε αυτή την περιπτώση, η μόνη λύση είναι να πω και κάποια άλλα πράγματα, τα οποία ίσως ωθήσουν κάποιους στο να συμπεριφέρονται ηθικά, με βάση την ισότητα. Ας δεχτούμε λοιπόν ότι κάποιοι άνθρωποι αξίζουν περισσότερο από άλλους-κάτι που πρακτικά σημαίνει ότι η δική τους ευτυχία είναι σημαντικότερη από των άλλων. Ωραία λοιπόν, ποιος το καθορίζει όμως το ποιοι είναι αυτοί; Ο καθένας θα όριζε άλλους ως ανώτερους. Ο καθένας θα όριζε τον εαυτό του και τους οικείους του και ακόμα κι οι ελάχιστοι που θα όριζαν με αντικειμενικά κριτήρια, ακόμα κι αυτοί δεν θα συμφωνούσαν μάλλον στο ποιοι θα ήταν οι ανώτεροι και στο πώς θα ορίζονταν αυτοί. Άρα δεν νομίζω ότι θα μπορούσαν ποτέ να οριστούν σωστά αυτοί οι ανώτεροι, ακόμα και αν υπάρχουν τελικά. Επομένως, αν πιστεύουμε ότι υπάρχουν άνθρωποι(κι αυτοί οι άνθρωποι είμαστε εμείς κι οι οικείοι μας-όσοι κρίνουν αντικειμενικά θεωρώ ότι είναι ώριμοι άνθρωποι, και λοιπόν δεν πιστεύουν σε ηλιθιότητες, όπως το ότι ένας άνθρωπος μπορεί να έχει μεγαλύτερη αξία από άλλους) ανώτεροι από τους άλλους, και συμπεριφερόμαστε και αναλόγως, η κατάσταση θα είναι ως εξής: <<Ας υποθέσουμε ότι υπάρχει ένα βοσκοτόπι που το μοιράζονται 10 κτηνοτρόφοι, έχοντας όλοι από 50 αγελάδες, σύνολο 500. Το βοσκοτόπι αυτό μπορεί να αντέξει ως 550, χωρίς να καταστραφεί. Αν κάποιοι πέντε, προφανώς ανήθικοι-πιστεύοντας ότι οι ίδιοι είναι πιο έξυπνοι και πιο <<μάγκες>>(συγγνώμη για την έκφραση), αυξήσουν το κοπάδι τους κατά 10 αγελάδες, το βοσκοτόπι δεν θα καταστραφεί, αλλά θα υπερισχύσουν αυτοί, έναντι των άλλων που δεν το έκαναν, και τελικά, αργά ή γρήγορα, θα τους αφανίσουν. Αν το κάνουν όλοι, θα έχουν όλοι κέρδος, αλλά τελικά το βοσκοτόπι θα καταστραφεί, και μαζί με αυτό κι οι ίδιοι, οικονομικά. Κι αν δεν το κάνει κανένας, μπορεί να μην έχουν τα κέρδη που θα είχαν, αν το έκαναν, θα μπορούν όμως να έχουν για πολλά χρόνια ένα σεβαστό κέρδος, εξασφαλίζοντας την επιβίωσή τους. Οπότε, έχουν 2 επιλογές. Είτε να το κάνουν και να ρισκάρουν να καταστραφεί το βοσκοτόπι κάνοντάς το κι οι άλλοι, είτε να μην το κάνουν, και να ρισκάρουν να καταστραφούν οι ίδιοι οικονομικά-επαγγελματικά, αν το κάνουν οι άλλοι. Αν όλοι σκεφτούν εγωιστικά, θα αποφασίσουν ότι το καλύτερο για αυτούς είναι να το κάνουν, γιατί οι ίδιοι είναι πιο <<μάγκες>> και πρέπει να έχουν το μέγιστο κέρδος, καταστρέφοντας τους άλλους, από τους οποίους περιμένουν να είναι τα <<κορόιδα>> της υπόθεσης και να μην το κάνουν, κι έτσι θα καταστρέψουν πολύ σύντομα το βοσκοτόπι. Επομένως, η πρώτη εναλλακτική, το να το κάνουν όλοι, οδηγεί στην καταστροφή. Θεωρητικά, υπάρχει και μια δεύτερη εναλλακτική:να το κάνουν μόνο 5, αφού τόσους θα τους άντεχε το βοσκοτόπι. Όμως, αυτή η λύση πρακτικά δεν υφίσταται, αφού ακόμα κι όσοι δεν είναι εγωιστές, αν έβλεπαν τους άλλους να το κάνουν, θα το έκαναν σίγουρα κι αυτοί. Και μένει μια τρίτη λύση, το να μην το κάνει κανένας, η οποία είναι ουσιαστικά η μοναδική, ακόμα κι αν κάποιοι ηλίθιοι ίσως να μην το αντιλαμβάνονται, μην μπορώντας να δουν πέρα από τη μύτη τους, από το τεράστιο <<εγώ>> τους. Μπορεί να μην τους προσφέρει το κέρδος που θα τους πρόσφερε το αν το έκαναν, αλλά τουλάχιστον δεν θα τους οδηγήσει στην καταστροφή που θα τους οδηγούσε το να το κάνουν όλοι. Η περίπτωση να το κάνουν αυτοί κι οι άλλοι όχι δεν υφίσταται, αφού ακόμα και κάποιος ηθικός, πιστεύοντας στην ισότητα, αν έβλεπε οι άλλοι να το κάνουν, θα το έκανε κι αυτός>>.
Το παραπάνω παράδειγμα(με τους κτηνοτρόφους και το βοσκοτόπι), το οποίο δεν το σκέφτηκα μόνος μου, αλλά άκουσα γι'αυτό σε ένα μάθημα κοινωνικής ψυχολογίας, είναι πολύ ενδιαφέρον , αφού μας καταδεικνύει πραγματικά πολλές και μεγάλες αλήθειες. Μας δείχνει πώς, επιζητώντας όλοι το μέγιστο προσωπικό κέρδος, έχουμε οδηγηθεί στην ομαδική καταστροφή. Μας δείχνει το πόσο κακό είναι το να σκέφτονται οι άνθρωποι το προσωπικό τους μόνο συμφέρον, αφού αυτό έχει ως αποτέλεσμα, ακόμα κι αν κάποιοι θέλουν να συμβιβαστούν με κάτι μικρότερο από το μέγιστο δυνατόν για να εξασφαλίσουν την ατομική ευημερία, να μην μπορούν να το κάνουν, αφού κάνοντάς το σημαίνει πρακτικά ότι εμπιστεύονται και τους άλλους(αφού αν οι ίδιοι συμβιβαστούν με τα λίγα κι οι άλλοι κυνηγήσουν τα πολλά, οι δεύτεροι θα επικρατήσουν έναντι των πρώτων), οι οποίοι σπάνια δείχνουν τον ίδιο αλτρουισμό και την ίδια ωριμότητα. Και γενικά, αυτό το παράδειγμα, για όποιον θελήσει να το σκεφτεί, οδηγεί σε ένα άσχημο συμπέρασμα: ότι επιζητώντας όλοι τα πολλά, θεωρώντας τους εαυτούς τους πιο άξιους να τα κατέχουν, θα οδηγηθούμε όλοι στην καταστροφή-κι είναι και μάλλον αδύνατο να μη γίνει έτσι, αφού ακόμα κι αν κάποιος θελήσει να συμβιβαστεί, δεν μπορεί να εμπιστευτεί τους άλλους. Και μετά από 2 παραγράφους, ήρθε η ώρα να φτάσω στο σημείο που επιθυμούσα: Όλοι αγαπάμε τους εαυτούς μας περισσότερο από όλους τους άλλους και θέλουμε να έχουμε περισσότερα από κάθε άλλον. Είτε αυτό το <<περισσότερα>> σημαίνει αγαθά, είτε σημαίνει δικαιώματα, είτε ευκαιρίες. Όλοι νομίζουμε τους εαυτούς μας(και συνήθως και τους οικείους μας) πιο άξιους από όλους, για να τα κατέχουν. Όλοι όμως. Αυτή είναι η λέξη-κλειδί. Αν επιδιώξουμε λοιπόν όλοι τα περισσότερα, ο κόσμος μας δεν θα μπορέσει να μας τα προσφέρει και θα καταστραφεί. Και ξαναλέω, δεν αφορά μόνο υλικά αγαθά αυτό. Μπορεί να αφορά και δικαιώματα πχ: ας πούμε ότι όλοι δίνουμε στους εαυτούς μας το δικαίωμα να καταστρέφουμε πράγματα που δεν μας ανήκουν. Είναι νομίζω αυτονόητο το τι θα επακολουθούσε. Κι όπως προείπα, το να έχουν αυτό το δικαίωμα μόνο κάποιοι είναι κάτι που κανένας από τους υπόλοιπους δε θα δεχόταν, οπότε αυτή η κατάσταση έχει δύο λύσεις: α)να το κάνουν όλοι και β)να μην το κάνει κανένας. Κι επειδή είναι ίσως ο συλλογισμός μου λίγο δυσνόητος, το νόημα είναι το εξής: ο κόσμος μας μπορεί να αντέξει συγκεκριμένο αριθμό για κάθε αντικείμενο και για κάθε δραστηριότητα-πχ μπορεί να αντέξει 6 δισεκατομμύρια αυτοκίνητα(αυτό είναι δικό μου νούμερο, οπότε μάλλον είναι λάθος), άρα σε κάθε κάτοικο της γης αντιστοιχεί ένα(αφού είμαστε περίπου 6 δισεκατομμύρια). Αν κάποιος, θεωρώντας τον εαυτό του ανώτερο από τους άλλους, πάρει 3, τότε θα έχει πλεονέκτημα απέναντί τους. Έτσι, θα κάνουν κι οι άλλοι το ίδιο, για να το εξαλείψουν, με αποτέλεσμα την καταστροφή της ατμόσφαιρας. Οπότε, για να μη φτάσουμε σε αυτό το σημείο, είναι καλό κανένας μας να μην παρεκλίνει από το δρόμο της ισότητας, την ηθική αρετή, και να συμπεριφέρεται ηθικά. Και τώρα ήρθε επιτέλους η στιγμή να μπω στο πραγματικό θέμα του κειμένου μου, που αφορά το τι σημαίνει πρακτικά το να <<συμπεριφέρεται κανείς ηθικά>>.
Α.Σεβασμός δικαιωμάτων των άλλων
Το βασικό είναι προφανέστα αυτό, για το οποίο έχω μιλήσει τόσες και τόσες φορές, από την πρώτη μέρα μέχρι και σήμερα. Πρέπει να σεβόμαστε τα δικαιώματα των άλλων. Μόνο έτσι θα σέβονται κι εκείνοι τα δικά μας και θα μπορούμε να ζήσουμε αρμονικά. Διαφορετικά, αν δε σεβαστούμε κάποιο δικαίωμα κάποιου, κι εκείνος θα μας το ανταποδώσει κάποια στιγμή, μόλις βρει ευκαιρία. Κι επίσης, είναι πολύ πιθανό, αν δουν οι άλλοι άνθρωποι ότι κάποιος καταπατά τα δικαιώματα κάποιου, να καταπατήσουν κι οι ίδιοι τα δικαιώματα του θύτη, ή και άλλων ανθρώπων, επιδιώκοντας να μην βρεθούν σε δυσμενέστερη θέση από αυτόν που το κάνει. Και πιστεύω πως, ακόμα κι ο πιο ανόητος, ακόμα κι ο πιο εγωιστής άνθρωπος, μπορεί να συλλάβει πολύ καλά τι θα συνέβαινε σε μια τέτοια περίπτωση. Γιατί ακόμα κι αν αργήσει η αντίδραση να έρθει, είναι σίγουρο πως θα έρθει και θα είναι καταστροφική. Φυσικά, πέρα από το ότι είναι ωφέλιμο, το να σεβόμαστε τα δικαιώματα των άλλων είναι και το σωστό, γιατί κι οι άλλοι είναι κι αυτοί άνθρωποι, με ανάγκες και συναισθήματα, και λοιπόν σε τίποτα δεν υπολείπονται από εμάς, ώστε να αξίζουν μια άσχημη συμπεριφορά. Όσο για το ποια είναι τα δικαιώματα των άλλων, τα βασικά έχουν καταγραφεί κι αναγνωρίζονται από όλους. Εγώ προσωπικά, θεωρώ δικαίωμα κάποιου να έχει μια καλή σωματική-ψυχική-πνευματική υγεία. Οπότε, οποιαδήποτε πράξη μας πλήττει μία(ή και παραπάνω) εκ των τριών, συνιστά καταπάτηση των δικαιωμάτων του άλλου(εξαιρούνται περιπτώσεις τιμωρίας-κι εκεί βέβαια, σκοπός της τιμωρίας πρέπει να είναι ο σωφρονισμός κι όχι απλά ο βασανισμός αυτού που έσφαλε).
Β.Αποφυγή διεκδίκησης περισσότερων από όσα μας αναλογούν
Αυτό αποτελεί το βασικό για το οποίο μιλούσα στην τρίτη και την τέταρτη παράγραφο, κι ουσιαστικό ο λόγος που το να είμαστε ηθικοί είναι, πέρα από σωστό, και πολύ ωφέλιμο για μας. Υπάρχουν 2 είδη δραστηριοτήτων(/αγαθών/δικαιωμάτων κλπ). Είναι αυτές που μπορεί να τις κάνει ένας αριθμός ατόμων ανώτερος του αριθμού των ανθρώπων που ζούμε στη γη, κι αυτές που μπορεί να τις κάνει ένας μικρότερος(στην περίπτωση των αγαθών, αυτά που μπορεί να τα έχουν ένας αριθμός ανθρώπων μεγαλύτερος από όσους υπάρχουν κι αυτά που μπορεί να τα έχει ένας μικρότερος). Το πόσοι <<μπορούν>> ορίζεται από το ποιο είναι το μεγαλύτερο ποσοστό που μπορεί να τις κάνει χωρίς να καταστραφεί ο πλανήτης. Στην παρούσα φάση, είμαστε 6 δισεκατομμύρια(και κάτι) άνθρωποι. Αν κάτι μπορούν να το κάνουν 7 δισεκατομμύρια(δεν μπορούμε βέβαια να υπολογίσουμε ακριβώς, μπορούμε όμως στο περίπου) χωρίς να καταστραφεί ο πλανήτης, τότε μπορούμε να το κάνουμε όλοι. Αν κάτι μπορούν να το κάνουν 15 δισεκατομμύρια άνθρωποι, τότε μπορούμε να το κάνουμε στο διπλάσιο βαθμό, όλοι. Αν πάλι κάτι μπορεί να το κάνει μόνο ένα δισεκατομμύριο, τότε δεν μπορεί να το κάνει κανένας. Και πριν κάποιος σκεφτεί ότι ο ίδιος είναι πιο έξυπνος από τους άλλους, οπότε θα το κάνει αυτός κι οι άλλοι όχι, τον πληροφορώ ότι κανείς δεν θα κάτσει να <<φάει τη σκόνη του>>(συγγνώμη ξανά για την έκφραση). Αν αρχίσουν κάποιοι να το κάνουν και να ωφελούνται από αυτό, τότε θα το κάνουν κι οι υπόλοιποι. Κι αν ο πλανήτης δεν το αντέχει να το κάνουν όλοι, θα καταστραφούμε. Οπότε, το καλύτερο είναι να μην το κάνει κανείς. Σε αυτή τη διαδικασία, δεκαδικά δεν υπάρχουν. Ότι ισχύει, ισχύει για όλους, κι όχι για κάποιους. Και γιατί είναι το σωστό, αλλά και γιατί είναι κι η μόνη λύση. Επομένως, για να είμαστε ηθικοί, δεν πρέπει ποτέ να κάνουμε κάτι σε βαθμό που αν το έκαναν όλοι τόσο, ο πλανήτης μας θα καταστρεφόταν(εξαιρούνται βέβαια ορισμένες ακραίες περιπτώσεις: πχ, είναι λογικό για κάποιον ανάπηρο να έχει μεγαλύτερα έξοδα από έναν συνηθισμένο άνθρωπο).
Γ:Βοηθάμε τους άλλους
Δεν νομίζω ότι χρειάζεται να πω πολλά για αυτό, τη στιγμή που έχω αφιερώσει ένα ολόκληρο δοκίμιο(14ο φιλοσοφικό-λογικό). Είναι άλλωστε κι ένα θέμα που θα έπρεπε όλοι οι νοήμονες άνθρωποι να μη χρειάζονται πολλές εξηγήσεις. Η ουσία είναι, ότι, από τη στιγμή που κανένας μας δεν είναι παντοδύναμος, πρέπει όλοι να βοηθάμε τους άλλους, όπως κι όποτε μπορούμε, ώστε να επιβιώσουμε. Διαφορετικά, δεν θα βοηθάνε κι οι άλλοι εμάς, κι έτσι, ο καθένας μόνος του, θα είναι πολύ δύσκολο να επιβιώσει. Βέβαια, τη στιγμή που ζούμε σε μια εποχή που δεν υπάρχει ούτε το θεμελιώδες, ο αλληλοσεβασμός, μπορεί κανείς να θεωρήσει πολυτέλεια το να μιλάμε για αλληλοβοήθεια. Δεν είναι όμως έτσι. Αν πράγματι είμαστε ηθικοί, και πιστεύουμε λοιπόν στην ισότητα των ανθρώπων, θα βοηθάμε τους άλλους όπως θα βοηθούσαμε και τον εαυτό μας ή κάποιο αγαπημένο μας πρόσωπο, και θα παίρναμε και την ίδια βοήθεια από αυτούς. Είναι νομίζω απλό. Αν δύο άνθρωποι χτίσουν ο καθένας το σπίτι του μόνος του, θα δυσκολευτούν περισσότερο και θα χρειαστούν πιο πολύ χρόνο από όσο θα χρειαζόντουσαν αν συνεργάζονταν, και βοηθούσε ο καθένας τον άλλο στην κατασκευή του δικού του σπιτιού, χρησιμοποιώντας ο καθένας τις δικές του ιδιαίτερες ικανότητες. Επίσης, μπορεί, αν κάποιος έχει χρόνο και δυνατότητα, να βοηθήσει κάποιον, ο οποίος να του το ανταποδώσει όταν ο πρώτος δεν θα είναι τόσο άνετος(δεν πρέπει βοηθώντας να σκεφτόμαστε μόνο την ανταπόδοση, αφού κάποιοι ίσως να μην μπορέσουν να μας ανταποδώσουν την ευεργεσία, όμως αν κάποιος μπορεί και δεν το κάνει είναι ανήθικος κι άτιμος). Φαίνεται λοιπόν, και σε αυτή την περίπτωση, ότι η ηθική αρετή δεν είναι απλά κάτι σωστό, αλλά και κάτι ωφέλιμο, άσχετα από το αν κάποιοι μπορούν να βλέπουν μόνο τα βραχυπρόθεσμα ωφέλη, που είναι όντως μεγαλύτερα αν κάποιος είναι ανήθικος. Τα μακροπρόθεσμα ωφέλη αλλάζουν εντελώς την κατάσταση. Φαίνεται επίσης και γιατί παρατηρείται τόσο μικρή πρόοδο(συγκριτικά με τη μέγιστη δυνατή), στις διάφορες κοινωνίες, οι οποίες έχουν κατακλυστεί από εγωισμό-ανηθικότητα.
Δ.Μην θέλουμε οι άλλοι να κάνουν πράγματα που εμείς δεν θα κάναμε(στη θέση τους)
Έκανα και σε αυτό μια μικρή αναφορά παραπάνω, στο παράδειγμα με τα βοσκοτόπια. Είπα ότι κανείς δεν θα είναι φρόνιμο να αυξήσει το κοπάδι του, περιμένοντας πως οι άλλοι δεν θα το κάνουν. Όπως προείπα, είμαστε όλοι άνθρωποι. Έχουμε όλοι συναισθήματα-επιθυμίες, ευαισθησίες, αδυναμίες κλπ. Μπορεί να μην έχουμε όλοι ακριβώς τα ίδια συναισθήματα, αλλά κατά βάση είναι όμοια. Επομένως, είναι ανόητο και ανήθικο να ζητάμε από άλλους να κάνουν πράγματα που εμείς δεν θα κάναμε στη θέση τους. Επανερχόμενος στο παράδειγμα με τα βοσκοτόπια, γιατί δηλαδή οι 6-7 κτηνοτρόφοι να κάτσουν να καταστραφούν, για να πλουτίσουν οι 3-4; Έχει αυτό καμία λογική να το περιμένει κάποιος; Όπως εμείς επιζητάμε, σε πρώτο λόγο, την επιβίωση και, σε δεύτερο, την ευημερία μας, το ίδιο επιζητάνε κι οι άλλοι. Παρατηρώ πολύ συχνά ανθρώπους να περιμένουν, να ζητάνε από άλλους να κάνουν πράγματα που οι ίδιοι ούτε θα τολμούσαν. Κι επίσης συχνά, να τους κατηγορούν αν δεν τα κάνουν. Υπάρχει κάποια λογική σε αυτό; Κάποιος, έστω υποτυπώδης, συλλογισμός; Μπορεί κάποιοι πράγματι να κάνουν για μας περισσότερα από όσα θα κάναμε εμείς για αυτούς, είτε επειδή είναι πιο γενναίοι, είτε επειδή μας αγαπάνε περισσότερο από όσο εμείς αυτούς. Όμως, εμείς δεν δικαιούμαστε να ζητάμε από κανέναν να θυσιαστεί για μας. Αυτό είναι κάτι παντελώς ανόητο κι ανήθικο. Και πρέπει επίσης να ξέρουμε, ότι αν παίρνουμε από κάποιον πολλά, έστω κι επειδή αυτός θέλει να μας δώσει τόσα, κι επιστρέφουμε πολύ λιγότερα, δεν θα συνεχίσει να μας τα δίνει για πάντα. Γιατί, ακόμα κι αν κάποιος δεν είναι εγωιστής και δεν θεωρεί τον εαυτό του ανώτερο από τους άλλους, σίγουρα δεν τον θεωρεί και κατώτερο(αυτό μπορεί να συμβαίνει συνειδητά, υποσυνείδητα όμως ποτέ, γιατί αν συνέβαινε, ο άνθρωπος αυτός θα θυσιαζόταν κυριολεκτικά για τους άλλους, κάτι το οποίο δεν θα επέτρεπε ποτέ το ένστικτο της επιβίωσης). Οπότε, ας ζητάμε από τους άλλους όσα θα ζητούσαμε κι από τον εαυτό μας, κι ας μην παίρνουμε περισσότερα από όσα μπορούμε να επιστρέψουμε. Το να παραβιάζουμε την ισότητα είναι καταστροφικό σε κάθε περίπτωση, πόσο μάλλον αν το κάνουμε με άτομα με τα οποία συναναστρεφόμαστε κι έχουμε μια στενή σχέση. Βέβαια, όταν λέω να επιστρέφουμε ίσα εννοώ ίσο ποσοστό, όχι απαραίτητα ίσο μέγεθος, αφού ο άλλος μπορεί να είναι πλουσιότερος ή φτωχότερος σε κάποιον τομέα(πχ αν είμαστε διατεθιμένοι να δώσουμε σε κάποιον το 10% της φροντίδας και της προσοχής μας, ας είμαστε ικανοποιημένοι και με το δικό του 10%. Βέβαια για μας το 10% μπορεί να είναι 10 ώρες τη βδομάδα, και για τον άλλο 12. Παρ'όλ'αυτά, πρέπει να υπολογίζουμε με ποσοστά και όχι με μεγέθη. Γιατί αν κάποιος έχει 10 ώρες ελεύθερες τη βδομάδα, και μας αφιερώνει τις 8, είναι σημαντικότερο από αν έχει 30, και μας αφιερώνει 12).
Ε.Το σύνολο έχει μεγαλύτερη αξία από τη μονάδα
Νομίζω ότι, από όλα όσα έχω πει, αυτό είναι μάλλον εκείνο που θα προκαλέσει την ασχημότερη εντύπωση στους περισσότερους. Έχω τους λόγους μου που το λέω αυτό. Ξεκινώντας βέβαια, πρέπει να αναλύσω το συλλογισμό μου. Παίρνοντας ως δεδομένο ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι, 100 άνθρωποι έχουν μεγαλύτερη αξία από 20. Είναι σαν να έχουμε 120 μήλα, τα οποία αξίζουν όλα 1 ευρώ(χρησιμοποιώ την τιμή αυτή για να διευκολύνω την κατανόηση). Αν βάλουμε τα 100 σε μια σακούλα και τα 20 σε μια άλλη, η πρώτη σακούλα θα αξίζει 100 ευρώ και η δεύτερη 20. Το ίδιο συμβαίνει και με τους ανθρώπους, οι οποίοι επίσης αξίζουν όλοι το ίδιο(ακόμα κι αν κάποιος διαφωνεί, δεν είναι κανένας νομίζω σε θέση να κρίνει το πόσο αξίζει ο καθένας μας, οπότε αν δεχτούμε ότι αξίζουμε όλοι το ίδιο, αφού, όπως απέδειξα, έχει μεγαλύτερα και περισσότερα ωφέλη). Σήμερα όμως, όλοι σχεδόν νομίζουν ότι οι ίδιοι αξίζουν περισσότερο. Βέβαια, ο λόγος που μιλάω για την αξία των ανθρώπων, και συγκρίνω σύνομο και μονάδα, καταλήγοντας στο παιδικό συμπέρασμα ότι ένα σύνολο μονάδων αξίζει περισσότερο από μία μονάδα μόνη της, είναι γιατί θέλω να μιλήσω και για κάτι άλλο. Ο λόγος που χρειάζεται να κάνουμε αυτές τις συγκρίσεις, είναι ότι, κάποιες φορές, πρέπει να θυσιαστούν κάποιοι λίγοι(ή ένας), για να χαρίσουν ευημερία στους πολλούς. Και τότε πρέπει να γίνει έτσι. Σίγουρα κάποιος προσεκτικός αναγνώστης μπορεί να σκεφτεί ότι αυτό έρχεται σε αντίθεση με αυτό που είπα πριν, ότι δεν πρέπει να ζητάμε από τους άλλους να θυσιάζονται για μας. Αυτό πράγματι ισχύει σε ένα βαθμό, υπάρχουν δύο στοιχεία όμως που αλλάζουν το συσχετισμό. Πρώτον, είπα πριν ότι δεν πρέπει να ζητάμε από άλλους να κάνουν πράγματα για μας, τα οποία δεν θα κάναμε εμείς για αυτούς-όμως, αυτό που λέω τώρα είναι ότι οποιοσδήποτε θα έπρεπε να θυσιαστεί αν μπορεί να χαρίσει ευημερία ή κι επιβίωση στους πολλούς: στην αρχαία ελλάδα το να πεθάνεις για την πατρίδα ήταν η ύψιστη τιμή-κάτι αντίστοιχο είναι αυτό που λέω και τώρα. Δεύτερον και κυριότερον, αυτό που είπα πριν είναι ότι κανείς δεν πρέπει να θέλει από τους άλλους να θυσιάζονται για αυτόν. Να μη θυσιάζονται όμως α)για καθαρά κερδοσκοπικούς σκοπούς και β)να μην επιλέγουν οι μεν το ότι οι δε πρέπει να θυσιαστούν. Αν οι 3-4 κτηνοτρόφοι του παραδείγματος αυξήσουν τα κοπάδια τους, τότε είναι σαν να επιλέγουν αυτοί ότι οι 6-7 πρέπει να θυσιαστούν για να ευημερήσουν οι ίδιοι. Εγώ όμως μιλάω για καταστάσεις που το σύνολο απειλείται από μια ζωντανή απειλή: συνήθως ένα άλλο σύνολο ανθρώπων(θα μπορούσε όμως να είναι και ζώο). Τότε, το ποιος θα θυσιαστεί θα το επιλέξει η τύχη ή ο εχθρός. Κι αν επιλεγούν 20 άτομα, με αντάλλαγμα τη σωτηρία 100, τότε θα πρέπει να θυσιαστούν. 100>20. Μπορεί να ακούγεται ψυχρή και σκληρή λογική, όμως είναι σωστή(εννοείται βέβαια ότι αν είναι δυνατόν να μη θυσιαστεί κανείς, αυτό πρέπει και να γίνει, εγώ όμως μιλάω για περιπτώσεις, στις οποίες δεν είναι). Ξέρω βέβαια ότι το 99,99999999999999% των ανθρώπων θα διαφωνούσε μαζί μου, ή έστω δεν θα είχε το θάρρος να το κάνει. Το βλέπω, κοιτάζοντας τη σημερινή Ελλάδα. Όλοι περιμένουν από τους άλλους να πολεμήσουν, να θυσιαστούν οι άλλοι για τους ίδιους, ενώ οι ίδιοι δεν είναι διατεθειμένοι να ρισκάρουν ούτε μια τρίχα από τα μαλλιά τους. Ενώ το σωστό είναι να πολεμήσουν όλοι ενωμένοι, κι ας χαθούν 1000, 10.000. Αυτοί που θα επιζήσουν και θα ευημερήσουν θα είναι πολύ περισσότεροι. Το ξέρω ότι κανείς δεν έχει τα κότσια να το κάνει, το ξέρω ότι ο φόβος πάντα θα κυβερνά αυτή τη χώρα. Αρχαίοι Έλληνες δεν είμαστε, ούτε σε αυτό. Η γενναιότητα κι η αυτοθυσία πέθαναν το '40, ίσως και το '73(ας δει κάποιος τι αποτέλεσμα είχαν τότε όμως).
ΣΤ.Για να είναι κάτι καλό, πρέπει να ωφελεί περισσότερους από όσους βλάπτει
Κι αυτό νομίζω ότι είναι εύκολο να το καταλάβει κανείς, έχοντας ενστερνιστεί την ιδέα της ισότητας. Είναι λογικό ότι (σχεδόν)τίποτα δεν ωφελεί τους πάντες, όπως κι ότι (σχεδόν)τα πάντα ωφελούν κάποιον. Οπότε, δεν υπάρχει τίποτα απόλυτα χρήσιμο και καλό, όπως και τίποτα απόλυτα άχρηστο και κακό. Αφού όμως όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι, το αν κάτι θα χαρακτηριστεί καλο ή κακό, εξαρτάται από το πόσους ωφελεί και πόσους βλάπτει. Αν κάτι βλάπτει περισσότερους από όσους ωφελεί, τότε είναι κακό. Αν ωφελεί περισσότερους από όσους βλάπτει, τότε είναι καλό. Όσο μεγαλύτερη είναι η διαφορά μεταξύ των μεν και των δε, τόσο περισσότερο καλό ή κακό είναι. Εννοείται επομένως ότι, αν κάτι είναι καλό, τότε πρέπει να γίνεται, ενώ, αν είναι κακό, δεν πρεπει. Για παράδειγμα, αν βρίσκονται σε ένα χώρο 50 άτομα, εκ των οποίων στα 40 αρέσει ένα είδος μουσικής, και στα 10 όχι, θα είναι καλό να ακούγεται αυτή η μουσική, αφού ωφελεί περισσότερους από όσους βλάπτει-θα πρέπει να προτιμηθεί η μουσική που αρέσει στους περισσότερους(αν δεν μπορεί βέβαια να βρεθεί κάτι να αρέσει σε όλους). Μια λανθασμένη ανάγνωση αυτής της άποψης(ότι για να είναι κάτι καλό, πρέπει να ωφελεί περισσότερους από όσους βλάπτει) αποτελεί και το δημοκρατικό πολίτευμα(θα πω περισσότερα για αυτό στο μέλλον). Φυσικά, πρέπει να κάνω και μια ακόμα διευκρίνιση. Όσο ανήθικο είναι να γίνεται κάτι αν βλάπτει περισσότερους από όσους ωφελεί, τόσο ανήθικο είναι και να καταπιέζονται συνεχώς κάποιες μικρές ομάδες, για να ωφελούνται κάποιες μεγάλες, κάτι που βλέπουμε αρκετά συχνά και στις μέρες μας.
Αυτές είναι οι κυριότερες κοινωνικές προεκτάσεις της ηθικής αρετής. Ελπίζω να τις ακολουθήσουν όλοι οι άνθρωποι και να γίνουν ηθικοί, αφού όπως απέδειξα, ή έστω ελπίζω να απέδειξα, η ηθική είναι, όχι μόνο ο πιο σωστός, αλλά κι ο πιο ωφέλιμος δρόμος. Είμαι σίγουρος ότι αν το σκεφτούν καλά, θα καταλήξουν κι οι περισσότεροι σε αυτό το συμπέρασμα. Μακάρι λοιπόν να γίνει αυτό σύντομα, χωρίς να συνεχίσει να μας καταδυναστεύει η ανηθικότητα κι ο εγωισμός.
Homo Cogitans
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου