Η αναζήτηση της αλήθειας-η διάκρισή της από το ψέμα υπήρξε πάντα ένα από τα πιο δύσκολα εγχειρήματα για τον άνθρωπό. Παρ'όλη τη μεγάλη δυσκολία του όμως, ο άνθρωπος πάντα προσπαθούσε να το φέρει εις πέρας. Άλλοι να βρουν μια γενική αλήθεια(οι επαγγελματίες ή όχι φιλόσοφοι) κι άλλοι απλά να βρουν αλήθειες σχετικά με τη ζωή τους και τα διάφορα θέματα που πιθανώς τους απασχολούν. Σκοπός της σημερινής μου ανάρτησης, θα είναι λοιπόν να μιλήσω για το ψέμα και την αλήθεια.
Το πρώτο που νομίζω ότι αξίζει να εξετάσουμε, είναι αν τελικά υπάρχει αυτό που λέμε αλήθεια. Σε αυτό το θέμα, οι απόψεις διίστανται. Άλλοι πιστεύουν ότι υπάρχει(είτε εμείς μπορούμε να την ανακαλύψουμε, είτε όχι) κι άλλοι πιστεύουν ότι τα πάντα είναι υποκειμενικά και για κάθε άνθρωπο υπάρχει και μία αλήθεια. Όπως ανέφερα και στο 4ο φιλοσοφικό δοκίμιο, η δική μου άποψη είναι ότι αλήθεια υπάρχει. Πιστεύω ότι όλα τα πράγματα καθορίζονται από κάποιες αλήθειες που υπάρχουν από πίσω. Όμως, δεν πιστεύω ότι ο άνθρωπος έχει τα απαραίτητα μέσα για να την ανακαλύψει. Τα μέσα που χρησιμοποιεί ο άνθρωπος για να ανακαλύψει την αλήθεια, τα οποία είναι οι αισθήσεις του κι η σκέψη του, πολύ συχνά σφάλλουν. Και το χειρότερο είναι ότι αυτό δε γίνεται με επίγνωση του ανθρώπου(αν ξέραμε ότι σφάλλουν σε κάποια περίπτωση, μπορεί να μη βρίσκαμε την αλήθεια, αλλά δεν θα πιστεύαμε και το ψέμα τουλάχιστον). Κι η πιθανότητα να σφάλουν μεγαλώνει τη στιγμή που ζούμε σε ένα κόσμο που ο καθένας έχει άλλες απόψεις, αλλά και πάρα πολλοί κρύβουν σκόπιμα (αυτό που θεωρούν)αλήθεια, γιατί δεν τους συμφέρει για κάποιο λόγο να αποκαλυφθεί. Έτσι, η αλήθεια συνήθως είναι κρυμμένη, κι ακόμα κι αν τη γνωρίζουμε σε κάποια θέματα, αυτό είναι θέμα τύχης και δεν μπορούμε και πάλι να το γνωρίζουμε(αν ξέροντας κάτι μπορούσαμε να το κρίνουμε ως αληθές με σιγουριά, θα μπορούσαμε να κάνουμε και το αντίθετο, να εντοπίζουμε και το ψέμα). Επομένως, αυτά που κυριαρχούν στη ζωή μας είναι τα ψέμματα, τα οποία είναι όλες οι άλλες εκδοχές που μπορούν να υπάρξουν πέρα από την αληθινή(στην περίπτωση της απόλυτης αλήθειας, ένα ψέμα, μια διαφορετική άποψη, συνεπάγεται και μια λανθασμένη άποψη), κι ελάχιστα μπορούμε να κάνουμε για αυτό. Όσους διαφωνούν με αυτό, τους παραπέμπω στην πέμπτη παράγραφο του 4ου φιλοσοφικού δοκιμίου, όπου απέδειξα την άποψη αυτή, κάτι που δεν έχει νόημα να επαναλάβω κι εδώ.
Απόλυτη αλήθεια επομένως δεν υπάρχει, πιστεύω. Ή μάλλον υπάρχει, αλλά ποτέ δεν μπορούμε να τη βρούμε(ακόμα κι αν σε κάποιον τομέα την έχουμε βρει, δεν μπορούμε να είμαστε 100% σίγουροι για αυτό). Επομένως, νομίζω ότι δεν έχει κανένα απολύτως νόημα να ασχολούμαστε με αυτή. Το μόνο που πρέπει να κάνουμε, σχετικά με αυτή, είναι να έχουμε επίγνωση του ότι δεν πρόκειται ποτέ να τη βρούμε και λοιπόν να είμαστε διαλακτικοί, κι όχι απόλυτοι στις απόψεις μας. Υπάρχει όμως κι ένα άλλο είδος αλήθειας, κατώτερο ποιοτικά, αλλά προσεγγίσιμο από μας. Αυτή η αλήθεια είναι η ανθρώπινη(-σχετική) αλήθεια. Η ανθρώπινη αλήθεια αφορά πράγματα που μπορεί ο άνθρωπος να αντιληφθεί με τις αισθήσεις και το μυαλό του. Για παράδειγμα, βλέπει ότι τα αντικείμενα πέφτουν κάτω, κι έτσι καταλήγει στον νόμο της βαρύτητας. Μπορεί να είναι άλλος ο λόγος που πέφτουν(και να ανακαλυφθεί κάτι τέτοιο κάποτε), μπορεί και να είναι ιδέα μας το ότι πέφτουν, όμως βάσει των πληροφοριών που μας προσφέρουν οι αισθήσεις μας και της επεξεργασίας που κάνουμε με το μυαλό μας, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η γη ελκύει τα αντικείμενα στην επιφάνειά της. Δεν μπορούμε να είμαστε απολύτως σίγουροι επ'αυτού, όμως είναι η λύση με τις περισσότερες πιθανότητες να ισχύει, τουλάχιστον με τα δεδομένα που διαθέτουμε. Αυτή είναι λοιπόν η ανθρώπινη αλήθεια, δηλαδή η πιθανότερη εκδοχή των πραγμάτων. Είναι το μέγιστο σημείο γνώσης που μπορεί να φτάσει ο άνθρωπος(βέβαια η ανθρώπινη αλήθεια δεν είναι και πανανθρώπινη, ο κάθε άνθρωπος μπορεί να έχει και τη δικιά του άποψη σε κάποιο θέμα) κι αυτό που πρέπει να επιδιώκει και να δρα με βάση αυτό, έχοντας βέβαια πάντα υπ'όψιν και την πιθανότητα σφάλματος. Θα μπορούσαμε να πούμε, ότι αν εξαιρέσουμε αυτή την πιθανότητα σφάλματος(που άλλοτε είναι μικρή και άλλοτε μεγάλη), ότι μιλώντας για αλήθεια πρέπει να αναφερόμαστε στην ανθρώπινη αλήθεια, αφού η απόλυτη είναι κάτι που για μας πρακτικά δεν υπάρχει. Κάτι που θα ήθελα ακόμα να τονίσω, είναι ότι σε πολλά θέματα μπορούν να υπάρχουν περισσότερες από μία (ανθρώπινες)αλήθειες. Για παράδειγμα, αν σε κάποιο θέμα πιστεύουμε ότι 40% να ισχύει η λύση α και 40% να ισχύει η λύση β, τότε υπάρχουν 2 αλήθειες(ή αν υπάρχει μικρή διαφορά, πχ 30%-40% μεταξύ τους). Επομένως, σε τέτοιες περιπτώσεις είναι θέμα διαίσθησης το ποια θα επιλέξουμε. Στην περίπτωση της ανθρώπινης αλήθειας, το ψέμα δεν συνεπάγεται με το λάθος, όπως στην περίπτωση της απόλυτης. Είναι δυνατόν κάποιος να λέει αλήθεια, αλλά η άποψή του να είναι λανθασμένη, ή να λέει ψέμματα, και, παρ'όλ'αυτά, μια σωστή γνώμη. Ψέμα σε αυτή την περίπτωση είναι το οτιδήποτε λέει κάποιος, το οποίο δεν είναι στα αλήθεια αυτό που ξέρει ή πιστεύει.
Και το ψέμα κι η αλήθεια έχουν, όπως κι όλα τα πράγματα. τις δικές τους χρησιμότητες. Η μεγαλύτερη χρησιμότητα της αλήθειας είναι ότι, εφόσον την ξέρουμε, μπορούμε να προσαρμοστούμε στα δεδομένα της πραγματικότητας και να πάρουμε τα κατάλληλα μέτρα ώστε να γίνουν αυτά που θέλουμε και να μη γίνουν αυτά που δε θέλουμε. Κάποιες δευτερεύουσες χρησιμότητές της είναι ότι, γνωρίζοντας κάποιος την αλήθεια, απογοητεύεται λιγότερο για μία άσχημη πραγματικότητα, σε σχέση με το πόσο θα απογοητευόταν αν αρχικά την νόμιζε καλύτερη και ξαφνικά ανακάλυπτε το πόσο κακή είναι, αλλά και ότι διασφαλίζει την ομόνοια μεταξύ των ανθρώπων, στις περισσότερες περιπτώσεις τουλάχιστον(για τους ανώριμους ανθρώπους ισχύει το <<η αλήθεια πονάει>>, όταν ακούνε κάτι που δεν τους αρέσει). Και το ψέμα βέβαια δεν είναι άχρηστο. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί από κάποιον προκειμένου να παραπλανήσει τους άλλους, έτσι ώστε να τους χειραγωγήσουμε, ή απλά να αποφύγουμε κάτι δυσάρεστο για μας(πχ μια τιμωρία). Με λίγα λόγια, το να λέμε την αλήθεια στους άλλους είναι μάλλον καλύτερο για αυτούς και λιγότερο ωφέλιμο για εμάς, ενώ το να λέμε ψέμματα είναι περισσότερο ωφέλιμο για εμάς, αλλά χειρότερο για αυτούς. Έτσι, οι ηθικοί άνθρωποι, σε γενικές γραμμές, σέβονται το δικαίωμα των άλλων να ξέρουν την αλήθεια, ενώ οι ανήθικοί συνήθως λένε σε όσους αγαπάνε και θέλουν το καλό τους την αλήθεια, και στους υπόλοιπους ψέμματα, αν έχουν να κερδίσουν κάτι από αυτούς.
Νομίζω ότι είναι περιττό να πω ότι εγώ προσωπικά τάσσομαι 100% υπέρ της αλήθειας, τόσο και γιατί κανείς δεν θα τολμούσε να πει κάτι διαφορετικό(ακόμα κι οι μεγαλύτεροι ψεύτες, δεν θα ομολογούσαν ότι λένε ψέμματα, γιατί σε αυτήν την περίπτωση θα έλεγαν την αλήθεια, η οποία μάλιστα θα είχε πολλές αρνητικές συνέπειες), όσο και για το ότι αφιέρωσα και το αμέσως προηγούμενο δοκίμιο(κι όχι μόνο), μιλώντας για την αξία της ηθικής, τόσο σε επίπεδο αξιών, όσο και σε επίπεδο ωφέλειας. Επομένως, δεν θα μπορούσα να προτείνω το να λέμε ψέμματα, μία εντελώς ανήθικη πράξη. Παρ'όλ'αυτά, δεν θα ήθελα απλά να προτείνω την ειλικρίνεια. Θα ήθελα και να την αναλύσω λίγο περισσότερο, σε δύο κύριους άξονες. Ο πρώτος είναι ότι η έλλειψη ειλικρίνειας, το ψέμα, είναι η ρίζα όλων των κακών στον κόσμο. Ο λόγος είναι ότι το ψέμα χρησιμοποιείται είτε ως μέσο διάπραξης κακών πράξεων, είτε ως τρόπος για να αποφύγει κάποιος τις κυρώσεις που επιφέρουν αυτές. Αν δεν υπήρχε το ψέμα, αφενός πολλές ανηθικότητες δεν θα μπορούσαν να γίνουν, κι αφετέρου, κανείς δεν θα έκανε ανηθικότητες, αφού αν οι άλλοι ήξεραν την αλήθεια θα τον τιμωρούσαν(αν υποθέσουμε ότι θα υπήρχαν τιμωρίες). Επίσης, θα ζούσαμε πολύ πιο ελεύθερα, χωρίς να φοβόμαστε ότι ο κάθε άνθρωπος που συναντάμε μπορεί να έχει κι ένα διαφορετικό πρόσωπο από αυτό που μας δείχνει, κι είναι πιθανόν να μας τη φέρει στο μέλλον. Δυστυχώς όμως, δεν υπάρχει κάποια μηχανή που να αναγκάζει τους ανθρώπους να λένε την αλήθεια. Κι όσο το αν θα είναι ειλικρινείς βρίσκεται στη διακριτική τους ευχέρεια, ελάχιστοι θα το κάνουν, καθώς το 90%, είτε λόγω δειλίας, είτε λόγω ανηθικότητας, θα καταφεύγουν, συχνότερα ή σπανιότερα, στην εύκολη λύση, η οποία είναι το ψέμα. Θα μπορούσε να πει κάποιος ότι είναι λοιπόν μάταιο αυτό που είπα, αφού δεν αντιστοιχεί στην πραγματικότητα, όμως μέσα από αυτά τα <<αν>>, πιστεύω ότι μπορώ έστω να καταδείξω το πόσο υπονομεύει την ποιότητα της ζωής μας το ψέμα. Ο δεύτερος άξονας, για τον οποίο θα ήθελα να μιλήσω, διαθέτει κι ένα αρχαίο ρητό να τον υποστηρίξει:<<ουδέν κρυπτόν υπό τον ήλιον>>. Μπορεί πολλοί να διαφωνήσουν με αυτό, αλλά εγώ πραγματικά το πιστεύω. Τόσο επειδή δεν υπάρχει <<τέλειο έγκλημα>>, οπότε ο ψεύτης όλο και κάποιο λάθος θα κάνει, με αποτέλεσμα να αποκαλυφθεί, όσο και για έναν άλλο λόγο. Όπως προείπα, λέγοντας ψέματα, βλάπτουμε άλλους με σκοπό τη δική μας ωφέλεια. Αν αυτοί που βλάπτουμε είναι πολλοί, τότε είναι πολύ πιθανό να το βρει έστω κι ένας και τότε να το μάθουν κι οι υπόλοιποι. Αν βλάπτουμε μόνο ένα, ή δύο, άτομα, τότε είναι λιγότερο. Αλλά επειδή τα περισσότερα ψέμματα(και τα σοβαρότερα) βλάπτουν περισσότερο από ένα άτομο, έστω κι έμμεσα, είναι αρκετά πιθανόν(πάνω από 50% νομίζω) να το μάθει κάποιος. Οπότε, αφού τα περισσότερα ψέματα αργά ή γρήγορα αποκαλύπτονται, νομίζω ότι το καλύτερο είναι να λέμε την αλήθεια εξαρχής, παρά να ζούμε με τις ωφέλειες του ψέματος για κάποιο ορισμένο διάστημα, κι όταν αυτό αποκαλυφθεί να χάσουμε όχι μόνο αυτές, αλλά να βρεθούμε και ζημιωμένοι, αντιμέτωποι με κάποια τιμωρία.
Ένα τελευταίο ερώτημα είναι και το εξής:<<είναι όλα τα ψέματα κακά;>>. Ελάχιστα είναι τα πράγματα που είναι άπρο-μαύρο. Κι η αλήθεια είναι ότι τα ψέμματα, εκτός από τις κακές χρησιμότητές τους, οι οποίες χρησιμοποιούνται κατά κόρον, κι έκανα μόνο για αυτές λόγο μέχρι τώρα, μπορούν να είναι και καλά σε κάποιες περιπτώσεις. Για να είναι όμως ένα ψέμα καλό, χρειάζονται να υπάρχουν κάποιες προϋποθέσεις. Η κυριότερη όλων, είναι να ωφελεί όχι το άτομο που το λέει, αλλά το άτομο που το ακούει. Αυτή είναι μια αλτρουιστική χρήση του ψέματος, κι ως αλτρουιστική, είναι αυτόματα και καλή. Βέβαια είναι ένα θέμα το ποια ψέματα ωφελούν τους άλλους. Μπορεί κάποιος να υποστηρίξει ότι είναι αυτά που τους κάνουν να νοιώθουν καλά. Εγώ όμως διαφωνώ με αυτό. Θεωρώ ότι σε περιπτώσεις, πιο συγκεκριμένες, μπορεί ένα ψέμα να ωφελήσει. Αυτό συμβαίνει αν αποκρύπτουμε από κάποιον μια άσχημη κατάσταση, για αυτόν, την οποία εκείνος δεν μπορεί να επιλύσει(επομένως αν του την πούμε απλά θα τον στενοχωρήσουμε) και παράλληλα να μπορούμε να τη λύσουμε εμείς. Με λίγα λόγια, να μην τον ενημερώσουμε για ένα πρόβλημα που προκύπτει, να το λύσουμε εμείς, και μετά να είναι σαν να μη συνέβη ποτέ. Αυτό το τελευταίο, έχει πολύ μεγάλη σημασία. Γενικά, είναι ανόητο να αποκρύπτουμε από τους άλλους πράγματα που θα τους στενοχωρήσουν, αν δεν υπάρχει μια πολύ μεγάλη πιθανότητα να επιλυθούν, ή έστω να μείνουν κρυφά για πάντα. Για παράδειγμα, είναι χαζό να μη λέμε σε κάποιον ότι έχει μια σημαντική ασθένεια, για να το μάθει, μέσω των συμπτωμάτων της, ένα χρόνο μετά. Δεν έχει κανένα απολύτως νόημα. Η μόνη εξαίρεση σε αυτόν τον κανόνα είναι αν έχουμε να κάνουμε με παιδιά, οπότε να μην τα ενημερώνουμε για κάτι άσχημο, επιδιώκοντας να το μάθουν όσο αργότερα γίνεται, όντα έτοιμα να το αντιμετωπίσουν πιο ώριμα. Κάποιες άλλες περιπτώσεις που θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε ένα ψέμα, είναι αν ωφελεί εμάς χωρίς να βλάπτει(ουσιαστικά) κάποιον άλλο(το αν βλάπτει κάποιον μπορεί κάποιος να πει ότι είναι υποκειμενικό, αλλά σε γενικές γραμμές νομίζω ότι όλοι μπορούν να το καταλάβουν, άσχετα αν κάποιοι κάνουν ότι δεν το καταλαβαίνουν) ή ως αμυντικό όπλο, έναντι σε μία απειλή.
Η αλήθεια είναι ότι το ψέμα είναι κάτι πολύ εύκολο. Κι είναι ψέμα ότι η αλήθεια είναι εύκολη. Παρ'όλ'αυτά, κατά τη γνώμη μου, ο άνθρωπος ωριμάζει όταν αρχίσει να προτιμά το καλό-ουσιαστικό, παρά το ωραίο-εύκολο. Δυστυχώς, δεν μπορούμε να κάνουμε τους άλλους να λένε πάντα την αλήθεια, οπότε πάντα θα ζούμε με τις βασανιστικές αμφιβολίες. Αυτό που μπορούμε όμως να κάνουμε, είναι να λέμε εμείς οι ίδιοι την αλήθεια και να κάνουμε ότι περνάει από το χέρι μας για να λάμψει αυτή. Τότε μόνο θα μπορούμε να απαιτούμε το ίδιο κι από τους άλλους.
Homo Cogitans
Το πρώτο που νομίζω ότι αξίζει να εξετάσουμε, είναι αν τελικά υπάρχει αυτό που λέμε αλήθεια. Σε αυτό το θέμα, οι απόψεις διίστανται. Άλλοι πιστεύουν ότι υπάρχει(είτε εμείς μπορούμε να την ανακαλύψουμε, είτε όχι) κι άλλοι πιστεύουν ότι τα πάντα είναι υποκειμενικά και για κάθε άνθρωπο υπάρχει και μία αλήθεια. Όπως ανέφερα και στο 4ο φιλοσοφικό δοκίμιο, η δική μου άποψη είναι ότι αλήθεια υπάρχει. Πιστεύω ότι όλα τα πράγματα καθορίζονται από κάποιες αλήθειες που υπάρχουν από πίσω. Όμως, δεν πιστεύω ότι ο άνθρωπος έχει τα απαραίτητα μέσα για να την ανακαλύψει. Τα μέσα που χρησιμοποιεί ο άνθρωπος για να ανακαλύψει την αλήθεια, τα οποία είναι οι αισθήσεις του κι η σκέψη του, πολύ συχνά σφάλλουν. Και το χειρότερο είναι ότι αυτό δε γίνεται με επίγνωση του ανθρώπου(αν ξέραμε ότι σφάλλουν σε κάποια περίπτωση, μπορεί να μη βρίσκαμε την αλήθεια, αλλά δεν θα πιστεύαμε και το ψέμα τουλάχιστον). Κι η πιθανότητα να σφάλουν μεγαλώνει τη στιγμή που ζούμε σε ένα κόσμο που ο καθένας έχει άλλες απόψεις, αλλά και πάρα πολλοί κρύβουν σκόπιμα (αυτό που θεωρούν)αλήθεια, γιατί δεν τους συμφέρει για κάποιο λόγο να αποκαλυφθεί. Έτσι, η αλήθεια συνήθως είναι κρυμμένη, κι ακόμα κι αν τη γνωρίζουμε σε κάποια θέματα, αυτό είναι θέμα τύχης και δεν μπορούμε και πάλι να το γνωρίζουμε(αν ξέροντας κάτι μπορούσαμε να το κρίνουμε ως αληθές με σιγουριά, θα μπορούσαμε να κάνουμε και το αντίθετο, να εντοπίζουμε και το ψέμα). Επομένως, αυτά που κυριαρχούν στη ζωή μας είναι τα ψέμματα, τα οποία είναι όλες οι άλλες εκδοχές που μπορούν να υπάρξουν πέρα από την αληθινή(στην περίπτωση της απόλυτης αλήθειας, ένα ψέμα, μια διαφορετική άποψη, συνεπάγεται και μια λανθασμένη άποψη), κι ελάχιστα μπορούμε να κάνουμε για αυτό. Όσους διαφωνούν με αυτό, τους παραπέμπω στην πέμπτη παράγραφο του 4ου φιλοσοφικού δοκιμίου, όπου απέδειξα την άποψη αυτή, κάτι που δεν έχει νόημα να επαναλάβω κι εδώ.
Απόλυτη αλήθεια επομένως δεν υπάρχει, πιστεύω. Ή μάλλον υπάρχει, αλλά ποτέ δεν μπορούμε να τη βρούμε(ακόμα κι αν σε κάποιον τομέα την έχουμε βρει, δεν μπορούμε να είμαστε 100% σίγουροι για αυτό). Επομένως, νομίζω ότι δεν έχει κανένα απολύτως νόημα να ασχολούμαστε με αυτή. Το μόνο που πρέπει να κάνουμε, σχετικά με αυτή, είναι να έχουμε επίγνωση του ότι δεν πρόκειται ποτέ να τη βρούμε και λοιπόν να είμαστε διαλακτικοί, κι όχι απόλυτοι στις απόψεις μας. Υπάρχει όμως κι ένα άλλο είδος αλήθειας, κατώτερο ποιοτικά, αλλά προσεγγίσιμο από μας. Αυτή η αλήθεια είναι η ανθρώπινη(-σχετική) αλήθεια. Η ανθρώπινη αλήθεια αφορά πράγματα που μπορεί ο άνθρωπος να αντιληφθεί με τις αισθήσεις και το μυαλό του. Για παράδειγμα, βλέπει ότι τα αντικείμενα πέφτουν κάτω, κι έτσι καταλήγει στον νόμο της βαρύτητας. Μπορεί να είναι άλλος ο λόγος που πέφτουν(και να ανακαλυφθεί κάτι τέτοιο κάποτε), μπορεί και να είναι ιδέα μας το ότι πέφτουν, όμως βάσει των πληροφοριών που μας προσφέρουν οι αισθήσεις μας και της επεξεργασίας που κάνουμε με το μυαλό μας, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η γη ελκύει τα αντικείμενα στην επιφάνειά της. Δεν μπορούμε να είμαστε απολύτως σίγουροι επ'αυτού, όμως είναι η λύση με τις περισσότερες πιθανότητες να ισχύει, τουλάχιστον με τα δεδομένα που διαθέτουμε. Αυτή είναι λοιπόν η ανθρώπινη αλήθεια, δηλαδή η πιθανότερη εκδοχή των πραγμάτων. Είναι το μέγιστο σημείο γνώσης που μπορεί να φτάσει ο άνθρωπος(βέβαια η ανθρώπινη αλήθεια δεν είναι και πανανθρώπινη, ο κάθε άνθρωπος μπορεί να έχει και τη δικιά του άποψη σε κάποιο θέμα) κι αυτό που πρέπει να επιδιώκει και να δρα με βάση αυτό, έχοντας βέβαια πάντα υπ'όψιν και την πιθανότητα σφάλματος. Θα μπορούσαμε να πούμε, ότι αν εξαιρέσουμε αυτή την πιθανότητα σφάλματος(που άλλοτε είναι μικρή και άλλοτε μεγάλη), ότι μιλώντας για αλήθεια πρέπει να αναφερόμαστε στην ανθρώπινη αλήθεια, αφού η απόλυτη είναι κάτι που για μας πρακτικά δεν υπάρχει. Κάτι που θα ήθελα ακόμα να τονίσω, είναι ότι σε πολλά θέματα μπορούν να υπάρχουν περισσότερες από μία (ανθρώπινες)αλήθειες. Για παράδειγμα, αν σε κάποιο θέμα πιστεύουμε ότι 40% να ισχύει η λύση α και 40% να ισχύει η λύση β, τότε υπάρχουν 2 αλήθειες(ή αν υπάρχει μικρή διαφορά, πχ 30%-40% μεταξύ τους). Επομένως, σε τέτοιες περιπτώσεις είναι θέμα διαίσθησης το ποια θα επιλέξουμε. Στην περίπτωση της ανθρώπινης αλήθειας, το ψέμα δεν συνεπάγεται με το λάθος, όπως στην περίπτωση της απόλυτης. Είναι δυνατόν κάποιος να λέει αλήθεια, αλλά η άποψή του να είναι λανθασμένη, ή να λέει ψέμματα, και, παρ'όλ'αυτά, μια σωστή γνώμη. Ψέμα σε αυτή την περίπτωση είναι το οτιδήποτε λέει κάποιος, το οποίο δεν είναι στα αλήθεια αυτό που ξέρει ή πιστεύει.
Και το ψέμα κι η αλήθεια έχουν, όπως κι όλα τα πράγματα. τις δικές τους χρησιμότητες. Η μεγαλύτερη χρησιμότητα της αλήθειας είναι ότι, εφόσον την ξέρουμε, μπορούμε να προσαρμοστούμε στα δεδομένα της πραγματικότητας και να πάρουμε τα κατάλληλα μέτρα ώστε να γίνουν αυτά που θέλουμε και να μη γίνουν αυτά που δε θέλουμε. Κάποιες δευτερεύουσες χρησιμότητές της είναι ότι, γνωρίζοντας κάποιος την αλήθεια, απογοητεύεται λιγότερο για μία άσχημη πραγματικότητα, σε σχέση με το πόσο θα απογοητευόταν αν αρχικά την νόμιζε καλύτερη και ξαφνικά ανακάλυπτε το πόσο κακή είναι, αλλά και ότι διασφαλίζει την ομόνοια μεταξύ των ανθρώπων, στις περισσότερες περιπτώσεις τουλάχιστον(για τους ανώριμους ανθρώπους ισχύει το <<η αλήθεια πονάει>>, όταν ακούνε κάτι που δεν τους αρέσει). Και το ψέμα βέβαια δεν είναι άχρηστο. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί από κάποιον προκειμένου να παραπλανήσει τους άλλους, έτσι ώστε να τους χειραγωγήσουμε, ή απλά να αποφύγουμε κάτι δυσάρεστο για μας(πχ μια τιμωρία). Με λίγα λόγια, το να λέμε την αλήθεια στους άλλους είναι μάλλον καλύτερο για αυτούς και λιγότερο ωφέλιμο για εμάς, ενώ το να λέμε ψέμματα είναι περισσότερο ωφέλιμο για εμάς, αλλά χειρότερο για αυτούς. Έτσι, οι ηθικοί άνθρωποι, σε γενικές γραμμές, σέβονται το δικαίωμα των άλλων να ξέρουν την αλήθεια, ενώ οι ανήθικοί συνήθως λένε σε όσους αγαπάνε και θέλουν το καλό τους την αλήθεια, και στους υπόλοιπους ψέμματα, αν έχουν να κερδίσουν κάτι από αυτούς.
Νομίζω ότι είναι περιττό να πω ότι εγώ προσωπικά τάσσομαι 100% υπέρ της αλήθειας, τόσο και γιατί κανείς δεν θα τολμούσε να πει κάτι διαφορετικό(ακόμα κι οι μεγαλύτεροι ψεύτες, δεν θα ομολογούσαν ότι λένε ψέμματα, γιατί σε αυτήν την περίπτωση θα έλεγαν την αλήθεια, η οποία μάλιστα θα είχε πολλές αρνητικές συνέπειες), όσο και για το ότι αφιέρωσα και το αμέσως προηγούμενο δοκίμιο(κι όχι μόνο), μιλώντας για την αξία της ηθικής, τόσο σε επίπεδο αξιών, όσο και σε επίπεδο ωφέλειας. Επομένως, δεν θα μπορούσα να προτείνω το να λέμε ψέμματα, μία εντελώς ανήθικη πράξη. Παρ'όλ'αυτά, δεν θα ήθελα απλά να προτείνω την ειλικρίνεια. Θα ήθελα και να την αναλύσω λίγο περισσότερο, σε δύο κύριους άξονες. Ο πρώτος είναι ότι η έλλειψη ειλικρίνειας, το ψέμα, είναι η ρίζα όλων των κακών στον κόσμο. Ο λόγος είναι ότι το ψέμα χρησιμοποιείται είτε ως μέσο διάπραξης κακών πράξεων, είτε ως τρόπος για να αποφύγει κάποιος τις κυρώσεις που επιφέρουν αυτές. Αν δεν υπήρχε το ψέμα, αφενός πολλές ανηθικότητες δεν θα μπορούσαν να γίνουν, κι αφετέρου, κανείς δεν θα έκανε ανηθικότητες, αφού αν οι άλλοι ήξεραν την αλήθεια θα τον τιμωρούσαν(αν υποθέσουμε ότι θα υπήρχαν τιμωρίες). Επίσης, θα ζούσαμε πολύ πιο ελεύθερα, χωρίς να φοβόμαστε ότι ο κάθε άνθρωπος που συναντάμε μπορεί να έχει κι ένα διαφορετικό πρόσωπο από αυτό που μας δείχνει, κι είναι πιθανόν να μας τη φέρει στο μέλλον. Δυστυχώς όμως, δεν υπάρχει κάποια μηχανή που να αναγκάζει τους ανθρώπους να λένε την αλήθεια. Κι όσο το αν θα είναι ειλικρινείς βρίσκεται στη διακριτική τους ευχέρεια, ελάχιστοι θα το κάνουν, καθώς το 90%, είτε λόγω δειλίας, είτε λόγω ανηθικότητας, θα καταφεύγουν, συχνότερα ή σπανιότερα, στην εύκολη λύση, η οποία είναι το ψέμα. Θα μπορούσε να πει κάποιος ότι είναι λοιπόν μάταιο αυτό που είπα, αφού δεν αντιστοιχεί στην πραγματικότητα, όμως μέσα από αυτά τα <<αν>>, πιστεύω ότι μπορώ έστω να καταδείξω το πόσο υπονομεύει την ποιότητα της ζωής μας το ψέμα. Ο δεύτερος άξονας, για τον οποίο θα ήθελα να μιλήσω, διαθέτει κι ένα αρχαίο ρητό να τον υποστηρίξει:<<ουδέν κρυπτόν υπό τον ήλιον>>. Μπορεί πολλοί να διαφωνήσουν με αυτό, αλλά εγώ πραγματικά το πιστεύω. Τόσο επειδή δεν υπάρχει <<τέλειο έγκλημα>>, οπότε ο ψεύτης όλο και κάποιο λάθος θα κάνει, με αποτέλεσμα να αποκαλυφθεί, όσο και για έναν άλλο λόγο. Όπως προείπα, λέγοντας ψέματα, βλάπτουμε άλλους με σκοπό τη δική μας ωφέλεια. Αν αυτοί που βλάπτουμε είναι πολλοί, τότε είναι πολύ πιθανό να το βρει έστω κι ένας και τότε να το μάθουν κι οι υπόλοιποι. Αν βλάπτουμε μόνο ένα, ή δύο, άτομα, τότε είναι λιγότερο. Αλλά επειδή τα περισσότερα ψέμματα(και τα σοβαρότερα) βλάπτουν περισσότερο από ένα άτομο, έστω κι έμμεσα, είναι αρκετά πιθανόν(πάνω από 50% νομίζω) να το μάθει κάποιος. Οπότε, αφού τα περισσότερα ψέματα αργά ή γρήγορα αποκαλύπτονται, νομίζω ότι το καλύτερο είναι να λέμε την αλήθεια εξαρχής, παρά να ζούμε με τις ωφέλειες του ψέματος για κάποιο ορισμένο διάστημα, κι όταν αυτό αποκαλυφθεί να χάσουμε όχι μόνο αυτές, αλλά να βρεθούμε και ζημιωμένοι, αντιμέτωποι με κάποια τιμωρία.
Ένα τελευταίο ερώτημα είναι και το εξής:<<είναι όλα τα ψέματα κακά;>>. Ελάχιστα είναι τα πράγματα που είναι άπρο-μαύρο. Κι η αλήθεια είναι ότι τα ψέμματα, εκτός από τις κακές χρησιμότητές τους, οι οποίες χρησιμοποιούνται κατά κόρον, κι έκανα μόνο για αυτές λόγο μέχρι τώρα, μπορούν να είναι και καλά σε κάποιες περιπτώσεις. Για να είναι όμως ένα ψέμα καλό, χρειάζονται να υπάρχουν κάποιες προϋποθέσεις. Η κυριότερη όλων, είναι να ωφελεί όχι το άτομο που το λέει, αλλά το άτομο που το ακούει. Αυτή είναι μια αλτρουιστική χρήση του ψέματος, κι ως αλτρουιστική, είναι αυτόματα και καλή. Βέβαια είναι ένα θέμα το ποια ψέματα ωφελούν τους άλλους. Μπορεί κάποιος να υποστηρίξει ότι είναι αυτά που τους κάνουν να νοιώθουν καλά. Εγώ όμως διαφωνώ με αυτό. Θεωρώ ότι σε περιπτώσεις, πιο συγκεκριμένες, μπορεί ένα ψέμα να ωφελήσει. Αυτό συμβαίνει αν αποκρύπτουμε από κάποιον μια άσχημη κατάσταση, για αυτόν, την οποία εκείνος δεν μπορεί να επιλύσει(επομένως αν του την πούμε απλά θα τον στενοχωρήσουμε) και παράλληλα να μπορούμε να τη λύσουμε εμείς. Με λίγα λόγια, να μην τον ενημερώσουμε για ένα πρόβλημα που προκύπτει, να το λύσουμε εμείς, και μετά να είναι σαν να μη συνέβη ποτέ. Αυτό το τελευταίο, έχει πολύ μεγάλη σημασία. Γενικά, είναι ανόητο να αποκρύπτουμε από τους άλλους πράγματα που θα τους στενοχωρήσουν, αν δεν υπάρχει μια πολύ μεγάλη πιθανότητα να επιλυθούν, ή έστω να μείνουν κρυφά για πάντα. Για παράδειγμα, είναι χαζό να μη λέμε σε κάποιον ότι έχει μια σημαντική ασθένεια, για να το μάθει, μέσω των συμπτωμάτων της, ένα χρόνο μετά. Δεν έχει κανένα απολύτως νόημα. Η μόνη εξαίρεση σε αυτόν τον κανόνα είναι αν έχουμε να κάνουμε με παιδιά, οπότε να μην τα ενημερώνουμε για κάτι άσχημο, επιδιώκοντας να το μάθουν όσο αργότερα γίνεται, όντα έτοιμα να το αντιμετωπίσουν πιο ώριμα. Κάποιες άλλες περιπτώσεις που θα μπορούσαμε να χρησιμοποιήσουμε ένα ψέμα, είναι αν ωφελεί εμάς χωρίς να βλάπτει(ουσιαστικά) κάποιον άλλο(το αν βλάπτει κάποιον μπορεί κάποιος να πει ότι είναι υποκειμενικό, αλλά σε γενικές γραμμές νομίζω ότι όλοι μπορούν να το καταλάβουν, άσχετα αν κάποιοι κάνουν ότι δεν το καταλαβαίνουν) ή ως αμυντικό όπλο, έναντι σε μία απειλή.
Η αλήθεια είναι ότι το ψέμα είναι κάτι πολύ εύκολο. Κι είναι ψέμα ότι η αλήθεια είναι εύκολη. Παρ'όλ'αυτά, κατά τη γνώμη μου, ο άνθρωπος ωριμάζει όταν αρχίσει να προτιμά το καλό-ουσιαστικό, παρά το ωραίο-εύκολο. Δυστυχώς, δεν μπορούμε να κάνουμε τους άλλους να λένε πάντα την αλήθεια, οπότε πάντα θα ζούμε με τις βασανιστικές αμφιβολίες. Αυτό που μπορούμε όμως να κάνουμε, είναι να λέμε εμείς οι ίδιοι την αλήθεια και να κάνουμε ότι περνάει από το χέρι μας για να λάμψει αυτή. Τότε μόνο θα μπορούμε να απαιτούμε το ίδιο κι από τους άλλους.
Homo Cogitans
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου